تیغ ساده‌انگاری بر ترجمۀ کتاب کودک

این روزها شاهد ترجمه و انتشار کتب متعددی در حوزۀ ادبیات کودک و نوجوان هستیم. اگر با نگاهی کارشناسانه و آسیب‌شناسانه به این آثار ترجمه‌شده نظر کنیم، درمی‌یابیم که از این بی‌شمار عنوان کتاب، تنها اندکی از آن‌ها آثار شایان اعتنایی هستند که این مهم را می‌توان بزرگ‌ترین و مهم‌ترین آسیب حوزۀ نشر کودک و نوجوان دانست.

اما به‌راستی، این آسیب برهم‌زننده از کجا ناشی می‌شود؟ پاسخ روشن است: اینکه برخی تصور می‌کنند ترجمۀ کتاب کودک، به‌ویژه کتب تصویری، کاری است سهل و ساده!

همین ساده‌انگاری پای افراد غیرمتخصص با دانشِ ضعیف زبانی را به ورطۀ ترجمۀ کتاب کودک باز کرده است. این در حالی است که ترجمۀ کتاب کودکان کاری است تخصصی و بسیار حساس. این حساسیت در کتاب‌‌های تصویری که سازه‌های درون‌مایۀ متفاوتی در شکل‌گیری آن دخیل هستند، بیش از پیش خودنمایی می‌کند. اینجاست که مترجم برای ارائۀ اثر و برگردان تخصصی آن، دست به موشکافی اثر زده و تاروپود آن را به‌اصطلاح شخم می‌زند.

در طبقۀ فرهنگی، طیف مخاطبان کتب کودک جزو مخاطبان خاص هستند. پس با چنین پیش‌فرضی، مترجمی می‌تواند اثر خوبی را در این عرصه ترجمه کند که ابتدا دنیای پرهیاهوی کودکان را به‌لحاظ شخصیتی و روانی بررسی کرده و با روحیات این گروه سنی به‌طور کامل آشنا باشد.

به بیان دیگر می‌توان گفت شخصی می‌تواند در بخش ترجمۀ کتاب کودک با موفقیت فعالیت کند که خود سال‌ها در حوزۀ تربیتی و اخلاقی با کودکان کار کرده باشد و با نیازها، رؤیاها و فضای ذهنی آن‌ها کاملاً آشنا باشد. بهتر است بگوییم خودِ مترجم، کودکِ درون فعالی داشته باشد؛ چون کودک دنیایی پر از پرسش‌وپاسخ دارد. پس وظیفۀ مترجم به‌گونه‌ای است که در کنار ترجمۀ فحوایی متن، باید به‌طور کامل به بخش انگیزشی و گفت‌و‌گوی آن هم توجه کند. او باید تلاش کند تا با عنصر خلاقیت، این فضا را برای کنجکاوی کودک دربارۀ کتابی که برایش ترجمه شده و خودش آن را می‌خواند یا والدینش برای او می‌خوانند، باز بگذارد. همچنین مترجمِ کتاب کودک باید با ادبیات کودک آشنا باشد؛ زیرا ادبیات کودک دارای شکل و ساختار ویژه‌ای است. بی‌شک، کتاب‌های نگارش‌شده به زبان‌های دیگر در حوزۀ کودکان، شامل ادبیات خاصی هستند که مترجم باید این سبک خاص را بشناسد و بدون آشنایی کافی با ادبیات کودک نمی‌تواند محتوای ذهنی کتاب را منتقل کند.

یک مترجم کاردان در این زمینه، باید توانایی این را داشته باشد که یک متن ضعیف ادبی را از یک متن قوی ادبی تشخیص دهد. انتخاب صحیح کتاب، سرآغاز و شروع یک ترجمۀ خوب است. نکتۀ دیگری که در بخش ترجمه جای پردازش دارد، این است که گاهی موضوع کلامی و تصویری کتب انگلیسی و ساختار فرهنگی کارشده در آن‌ها با ساختار فرهنگی جامعۀ ما مغایرت دارد. به همین دلیل، یک مترجم کودک باید پیش از دست‌به‌قلم‌شدن برای ترجمۀ کتاب، به محتوای درونی و این تفاوت‌ها و تطابق‌های فرهنگی توجه کافی کند.

پس به‌جای اینکه با هرگونه اختلاف کوچک فرهنگی در بخش محتوایی کتاب‌های کودکِ خارجی، آن‌ها را کنار بگذاریم و از ترجمۀ آن‌ها خودداری و از ورودشان به بخش ادبیات کودک جلوگیری کنیم، همان طور که پیش‌تر گفته شد، می‌توانیم از عنصر خلاقیت استفاده کنیم. بدین‌گونه که محتوای درونی کتاب را با تمام تفاوت‌ها و تطابق‌های فرهنگی، بررسی و آنالیز کنیم و با چاشنی‌کردن اندکی خلاقیت ادبی و علمی، محتوای آموزشی مطالب کتاب را از آنِ کودکانمان کنیم. بدین‌سان، مطالب و آثار به‌روز دنیا از کانال فرهنگی خودمان و به‌شیوه‌ای شایسته به کودک منتقل می‌شود.

شایان ذکر است که در این مرحله، مترجم باید به حفظ سبک و قالب جهانی آثار مذکور، متعهد و وفادار باشد. یعنی با حفظ شخصیت‌های داستانی، از بومی‌سازی آن‌ها پرهیز کند؛ زیرا اگر این شخصیت‌ها بومی‌سازی شوند، کودکانمان با ویژگی‌های شخصیتی انسان‌های جوامع دیگر آشنا نمی‌شوند؛ همان طور که بخشی از انتقال آثار ادبی جهان به کودکانمان، به‌خاطر تلاش و تعهد مترجمان باسواد و متخصص و متعهد بوده است. بعد از انتخاب و آنالیز کتاب مدنظر، چگونگی واژه‌یابی در ترجمه مطرح است. مترجم باید از محدودیت واژگانی کودکان آگاه باشد و بر اساس همین لغات محدود، منظور نویسنده را به‌خوبی منتقل کند.

و کلام آخر اینکه چون مذاق فرهنگی و تربیتی کودکان، به‌مثابۀ دریای عظیمی است که می‌تواند هر نکتۀ اخلاقی را دریافت و در خودش حل کند و در رشد و شکوفایی‌اش از آن بهره ببرد، با ترجمه‌های بی‌کیفیت و سطح پایین، علاقه به مطالعه از مجرای سالم را در کودکان کاهش ندهیم. پس این باور غلط را که ترجمۀ کتاب کودک کار آسانی است، کنار بگذاریم و به این بخش به‌عنوان یک علم تخصصی نگاه کنیم. 

نویسنده: هانیه تجریشی