نجات کتاب از دست بازرگان‌های تلویزیون
در این گزارش سراغ چند تن از اهالی کتاب و رسانه رفتیم تا پیشنهادهای آنها به دوازده نفر اعضای شورای عالی کتاب تلویزیون را بشنویم.
به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی مجمع ناشران انقلاب اسلامی، منانشر، به نقل از روزنامه فرهیختگان، چندسالی است که رسانه ملی در راستای ترویج کتاب و کتابخوانی به‌دنبال فرمهای جدیدی از معرفی کتاب رفته است. چند برنامه‌ای هم که با موضوع کتاب ساخته شده، بین مخاطبان تلویزیون با اقبال خوبی مواجه شده است. البته که نقدهایی هم از گوشه و کنار بازار نشر و از دل اهالی کتاب به این برنامه‌ها وارد شده است. نقدها بیشتر معطوف به این گزاره است، ازجمله اینکه رسانه ملی می‌تواند فضاهای نوین و تازه‌تری را برای معرفی کتاب به مخاطبان تلویزیون ایجاد کند. در چنین فضایی و مطابق با سیاست‌‌های جدید سازمان صداوسیما، شنیده می‌شود شورایی 12نفره تحت‌عنوان «شورای‌عالی کتاب» حدود دو ماه پیش در سازمان صداوسیما تشکیل شده و کارش را شروع کرده است. شورایی که تصمیم‌گیری در حوزه تبلیغ کتاب را از دست معاونت بازرگانی خارج می‌کند و به دست اهالی کتاب می‌سپارد. فارغ از اینکه وظایف این شورا چگونه طراحی شده و اعضایش قرار است فعالیت‌های شورا را در کدام مسیر هدایت کنند، در این گزارش سراغ چند تن از اهالی کتاب و رسانه رفتیم تا پیشنهادهای آنها به 12 نفر اعضای شورا را بشنویم. اهالی کتاب امیدوارند که «شورای‌عالی کتاب» با تصمیمات دقیق و کارشناسی خود بتواند موانع پیش‌روی معرفی و تبلیغات کتاب در تلویزیون را برطرف سازد.
شورای‌عالی کتاب قرار است چه کاری انجام بدهد؟
حدود دو ماه پیش و با پیشنهاد اهالی کتاب قرار می‌شود شورایی در سازمان صداوسیما تشکیل شود تا همه برنامه‌های مربوط به کتاب و تصمیم‌گیری‌ها درمورد آن زیرنظر این شورا قرار بگیرد. البته قبل از این هم این شورا وجود داشت اما زیرنظر مدیر شبکه چهار اداره می‌شد و برای همین تشکیل این شورا خودش حاشیه‌های زیادی داشت. درنهایت با تصمیم ریاست سازمان، این شورا زیرنظر علی عسکری کارش را شروع کرد.
اعضای این شورا 10 نفر هستند و از فعالان حوزه کتاب، افرادی چون علیرضا مختارپور، میثم نیلی، علی‌محمد مودب و محسن پرویز حضور دارند و 6 نفر اعضای شورا هم از سازمان صداوسیما هستند. می‌توان گفت شورای‌عالی کتاب از معدود شوراهایی است که ریاستش را رئیس سازمان به‌عهده دارد. هنوز اهداف و وظایف شورا به مرحله نهایی تصویب نرسیده اما کارش را شروع کرده و یک جلسه اعضا هم برگزار شده است. تقریبا می‌توان گفت گاهی زیرنویس‌های هنگام پخش برخی سریال‌ها، کتابی را با موضوع سریال معرفی می‌کند که اینها متاثر از تصمیمات این شورا بوده است.
شاید اهمیت شورای‌عالی کتاب به این است که بالاخره توانسته این نکته را به مدیران سازمان ثابت کند که نباید کتاب را با بقیه محصولاتی که در تلویزیون تبلیغ می‌شود، مقایسه کرد. گذشتن از ماراتن سخت بازرگانی سازمان صداوسیما خودش یک مساله مهم و حیاتی است، این موضوع همیشه باعث شده ناشران نتوانند کتاب‌هایشان را در تلویزیون تبلیغ کنند، چون پول زیادی را باید برای تبلیغ کتاب می‌پرداختند. البته در این مورد باید ناشران کمک‌آموزشی را جدا کنیم، چون آنها همیشه با توجه به درآمدی که دارند از این تبلیغات بهره‌مند بوده‌اند و عموما ناشران عمومی و کودک و نوجوان از این مساله بهره‌ای نمی‌برند. حالا این شورا قرار است کاری کند که همه ناشران به یک چشم نگاه شوند و بتوانند دنیای کتاب را با تلویزیون آشتی دهند.
معرفی کتاب توسط نویسنده
برای این سوژه حدود یک هفته، با اهالی نشر و ادبیات صحبت کردم تا بتوانم نظر آنها را درمورد کارکرد و وظایف چنین شورایی بدانم، بیشترشان امیدی نداشتند که بتوان با یک شورا قدمی برای این موضوع مهم برداشت و معتقدند سال‌هاست به جز «کتاب باز»، برنامه مهم و پابرجایی برای کتاب نداشته‌ایم و باید این اتفاق بیفتد. البته به غیر از شنیدن این صحبت‌ها، سراغ چند کارشناس رسانه هم رفتم، تا از آنها درمورد ویژگی برنامه‌هایی که در حوزه کتاب برای تلویزیون ساخته می‌شود، بپرسم.
علی بردبار که در حوزه کتاب فعالیت می‌کند و درس‌خوانده حوزه رسانه است، درمورد این موضوع معتقد است که ما هیچ‌وقت کتاب را جدی نگرفته‌ایم و این جدی‌نگرفتن باعث شده است در کنارش، برنامه‌های تلویزیونی برای این موضوع هم بدون خلاقیت باشند. او در این‌باره می‌گوید: «الان در فضای مجازی کسانی که در حوزه کتاب فعالیت می‌کنند، حتی برای یک معرفی کتاب هم، خلاقیت را درنظر می‌گیرند و با یک ایده جذاب کتاب را تبلیغ می‌کنند، اما ما در تلویزیون ایده خلاقانه نداریم. تنها ایده برای خواندن کتاب‌ها، دعوت از یک سلبریتی است تا او از کتاب‌هایی که خوانده است، بگوید. درحالی‌که می‌شود ایده‌های بهتری برای این موضوع پیدا کرد.»
او ادامه می‌دهد: «به نظر من بیشترین تاثیر برای کارهای نمایشی است، اینکه با موضوع کتاب؛ 10 دقیقه تیزر ساخته شود و این تیزر از شبکه‌های مختلف تلویزیون پخش شود، این شکل تبلیغات باعث دیده شدن کتاب می‌شود و مردم از آن استقبال می‌کنند، البته این را بگویم که ساخت تیزر در کشورهای دیگر بسیار جدی گرفته می‌شود. ساخت تیزر فقط محدود به تلویزیون نشده و بیشتر در شبکه‌های اجتماعی پخش می‌شود، اما در فروش کتاب‌ها بسیار تاثیرگذار است.»
بردبار یک پیشنهاد برای این شورا دارد و می‌گوید: «به نظرم یکی از کارهایی که این شورا می‌تواند انجام بدهد، این است که برنامه‌ای داشته باشیم که هر نویسنده درمورد کتابی که نوشته است، برای مخاطب توضیحاتی بدهد و بخشی از کتاب را بخواند. شاید خیلی ساده به نظر برسد، اما همین که نویسنده درمورد کتابش صحبت می‌کند برای مخاطب جذابیت دارد. حتی می‌توان برای اینکه کتاب‌های کودک و نوجوان معرفی شوند، در شبکه پویا که برای کودکان است، این کار را انجام داد تا بچه‌ها هم برای کتاب‌خواندن ترغیب شوند. فکر می‌کنم چند سال پیش یک نظرسنجی در تلویزیون انجام شد و طبق آن از نوجوانان سوال شد کتاب‌هایی که می‌خوانند، از چه طریقی انتخاب می‌کنند و حدود 55درصد پاسخ‌‌ها این بود که تلویزیون در انتخاب کتاب تاثیرگذار بوده است.»
مولود مبارک صداوسیما را پولی نکنید!
مهدی سلیمانی، فعال حوزه کتاب در یادداشتی در مورد شورای عالی کتاب نوشت: «یکی از دغدغه‌هایی که سال‌های سال است ذهن دلسوزان فرهنگ کشور را به خود درگیر کرده و بارها هم توسط رهبر انقلاب مورد تأکید قرار گرفته است موضوع تبلیغ و معرفی کتاب در آنتن صداوسیماست. مدت‌هاست که صحبت‌های گوناگونی درباره کم و کیف این کار انجام شده است، اما هر بار به‌دلایل مختلفی که عمدتا دلایل مالی و بازرگانی دارد به نتیجه نرسیده است. تلاش‌های زیادی هم توسط جریان‌های مختلف برای رفع این مانع انجام شده که در بیشتر موارد به بن‌بست بازرگانی در صداوسیما منتهی می‌شد و موجب‌‌شده که آنچه شایسته است انجام نشود. اما این روزها ما شاهد مولودی مبارک و خوش‌یمن در صداوسیما هستیم که امیدهای اهالی فرهنگ را افزایش می‌دهد و آن هم تشکیل «شورای عالی کتاب» صداوسیماست. البته در گذشته هم کمیته‌هایی در بخش‌های مختلف سازمان صداوسیما برای کتاب تشکیل شده بود که خروجی آنها نشان داد هنوز آن عزم لازم برای توجه به کتاب در سازمان ایجاد نشده بود؛ اما تشکیل این شورا زیر نظر ریاست سازمان اقدام مبارکی است که برای اهالی فرهنگ و کتاب مایه دلگرمی است و نشان‌دهنده ورود جدی صداوسیما به حوزه کتاب است.
بررسی رویکرد صداوسیما طی یک دهه گذشته نشان می‌دهد اگر نگوییم مهم‌ترین ملاحظه این سازمان بحث بازرگانی است، باید بگوییم یکی از مهم‌ترین مراکز اثرگذار و تصمیم‌گیر در صداوسیما معاونت بازرگانی است. حال اگر به وضعیت صنعت نشر کشور نگاهی داشته باشیم، زمان زیادی نیاز ندارد تا تنه نحیف صنعت نشر را ببینیم و آن را قابل مقایسه با سایر صنایع ندانیم. این دقیقا همان نقطه‌ای است که سال‌هاست مانع ورود جدی «کتاب» به آنتن شبکه‌های تلویزیونی و رادیویی شده است. درواقع قیاس اشتباه برخی از مدیران سازمان، بین کتاب و سایر صنایع این توقع را ایجاد می‌کند که ناشران برای تبلیغ یک کتاب باید میلیاردها تومان حق‌پخش بازرگانی را پرداخت کنند تا تبلیغ‌شان در باکس بازرگانی قرار بگیرد و کتاب‌شان تبلیغ شود. ناگفته پیداست که ناشران فرهنگی (نه تجاری، مانند ناشران کتاب‌های کمک‌آموزشی) توان پرداخت چنین هزینه‌هایی را ندارند و به همین دلیل هم تاکنون پایشان به آنتن تلویزیون باز نشده است.
صد البته که این سخنان به این معنا نیست در این سال‌ها کتاب هیچ جایی در صداوسیما نداشته است. ما اتفاقات خوبی را در همین چند سال اخیر شاهد بوده‌ایم که علاوه‌بر معرفی کتاب در برخی از برنامه‌های ثابت مانند سیمای خانواده، به خانه برمی‌گردیم و... برخی برنامه‌های کتابی نیز تولید و پخش شده است. اما تقلیل امر ترویج کتاب به اینکه صرفا نامی از یک کتاب برده شود و ما گمان کنیم که وظیفه خود را انجام داده‌ایم ظلم به کتاب و محتواست. صداوسیما اگر واقعا بنای اقدام جدی به نفع فرهنگ کتابخوانی در کشور را دارد ابتدا باید در این شورا وضعیت بازرگانی کتاب را حل کند و با نگاهی فرهنگی و ترویجی به سراغ این موضوع رود و ترویج کتاب خوب را از وظایف ذاتی و حاکمیتی خود بداند. در این صورت است که می‌توان انتظار داشت که صداوسیما به مثابه یک دانشگاه عمومی چند مرحله فرهنگ عمومی کشور را ارتقا دهد.
نکته دیگر آنکه، ما باید به این موضوع توجه کنیم که حتی اگر در کنار محتوای خوب، به جذب مخاطب هم فکر می‌کنیم چرا به سراغ تجربیات سایر کشورها در این حوزه نمی‌رویم؟ امروزه بسیاری از آثار فاخر و پربیننده سینمایی یا تلویزیونی اقتباسی از یک کتاب است که همه ما نمونه‌هایی از آن را در ذهن داریم. سریال‌سازی و تولید فیلم اقتباسی، تبلیغ آثار قوی و فرهنگی برای مردم، معرفی کتاب در برنامه‌های مختلف با توجه به رویکرد تخصصی هر برنامه، برگزاری مسابقات کتابخوانی و... از جمله ایده‌هایی است که ذیل این شورا قابلیت اجرایی شدن دارد.»
نگاهی به برنامه‌های کتاب‌محور دنیا
علی‌اکبر اشعری را همه اهالی کتاب می‌شناسند، او سال‌هاست که درحال فعالیت در این حوزه است و سمت‌های مختلفی داشته است، او درباره تبلیغ کتاب در تلویزیون می‌گوید: «رسانه‌ها، به‌ویژه تلویزیون از چند جهت می‌توانند در این حوزه به ایفای نقش بپردازند: نخست اینکه با طرح اصل بحث، موضوع مطالعه و نتایج فردی و اجتماعی آن را واکاوی کنند و این بحث را از ابعاد مختلف به متن جامعه بکشانند تا به‌عنوان یک ضرورت در جامعه جا بیفتد. دوم در قالب‌های مختلف و به شکل جذاب به معرفی کتاب بپردازند. از برنامه‌هایی با موضوع کتاب شبیه آنچه در برنامه معرفت که از شبکه چهار پخش می‌شد -البته در سطوح و برای مخاطبان با سطح سواد مختلف- تا درسنامه‌های جذاب و متن‌خوانی و اجرای مسابقات. یکی دیگر از کارهای تلویزیون می‌تواند تولید و پخش خبر و گزارش در مورد آثار در دست انتشار یا تازه منتشر شده باشد و چهارم اینکه اخبار و گزارش‌هایی مربوط به انواع رویدادهای کتاب و کتابخوانی به‌ویژه ابتکارات این حوزه پخش شود.»
او درمورد اینکه چقدر مخاطب از تلویزیون استفاده می‌کند تا کتابش را انتخاب کند، می‌گوید: «با نگاهی به قالب‌های مختلف برنامه‌های معرفی کتاب، متوجه می‌شوید عموما قالب‌هایی چون خبر، مستند و برنامه‌های ترکیبی هستند. اما باید این را درنظر داشته باشید که صرف بالابودن حجم برنامه کتاب‌محور مهم نیست، بلکه مهم این است که مجموع این برنامه‌ها در راستای اهداف و با استراتژی مشخص تولید شوند.»
اشعری در مورد نوع برنامه‌های کتابی تلویزیون می‌گوید: «هر رسانه در برنامه‌هایش متناسب با مخاطب همان برنامه‌ای که دارد، کتاب معرفی می‌کند؛ چه به‌لحاظ موضوعی و چه از نظر گروه سنی. اما نکته اصلی همان مطلبی است که در خلال مطالب پیش عرض کردم؛ یعنی مهم است که ببینیم چه مقدار معرفی کتاب در برنامه‌ها و در شبکه‌های مختلف هم‌افزا و برنامه‌ریزی شده صورت می‌گیرند.»
او در پایان صحبت‌هایش به اتفاقی که سال‌ها پیش در تلویزیون افتاد و پیگیری نشد، اشاره می‌کند و می‌گوید: «سال‌ها پیش اداره کل مطالعات سیما کار خوبی کرد که متاسفانه ادامه پیدا نکرد و نتایج همان مقدار کار هم مورد استفاده قرار نگرفت. این اداره کل با ضبط و تحلیل محتوای برنامه‌های پربیننده کتاب‌محور در شبکه‌های تلویزیونی بزرگ جهان، تلاش کرد الگوهای بومی شده برنامه‌سازی برای ترویج کتاب و کتابخوانی پیشنهاد کند. این پیشنهادها در قالب کتاب جمع و جوری منتشر شد. فکر کنم الان هم نسخه‌هایی از آن در اداره کل پژوهش‌های سیما موجود باشد. اگر آن مسیر ادامه داده شود و تجربه تلویزیون خودمان در همین سال‌های اخیر نیز مورد مطالعه قرار گیرد، حتما به نتایج خوبی می‌رسیم.»
الگوی پادکست‌ها
زهرا شعبان‌شمیرانی، فعال حوزه کتاب و رسانه هم پیشنهادهای جذابی را برای این شورا دارد و معتقد است اگر این پیشنهادها اجرایی شود، می‌توان به برنامه‌های کتاب در تلویزیون امیدوار بود، او می‌گوید: «الان در دنیای حاضر، پادکست‌ها، رشد چشم‌گیری دارند، مخصوصا پادکست‌هایی که حول محور کتاب فعالیت می‌کنند و بسیار هم توانسته‌اند در این حوزه بدرخشند. نکته مهم این است که بیشتر مخاطبان این حوزه، جوانان هستند و همین مساله نشان می‌دهد که این رده سنی بسیار علاقه‌مند به این نوع تولید هستند و دقیقا می‌شود با برنامه‌سازی به این سبک در تلویزیون مخاطب را علاقه‌مند به کتاب کرد.» او معتقد است که دیگر دوران برگزاری مسابقه حول محور کتاب و این مدل برنامه‌سازی تمام شده است و می‌گوید: «یک زمانی این جنس مسابقه‌ها زیاد بود. البته الان هم برخی این کار را می‌کنند اما استقبال از این مسابقه‌ها، الان کم شده است. باید برنامه‌ای باشد تا مخاطب بتواند در این روزگاری که انواع مختلف برنامه در فضای مجازی وجود دارد، جذب آن شود.»
شمیرانی همچنین می‌گوید: «یک نکته مهم دیگر این است که سال‌ها است برنامه کتاب‌باز از تلویزیون پخش می‌شود و خیلی‌ها این کار را الگوی خودشان قرار می‌دهند، درحالی که دیگر، این برنامه به‌عنوان یک الگو کشش ندارد و نمی‌تواند چیز جدیدی به مخاطب اضافه کند، الان برنامه‌هایی مثل همین پادکست‌هایی که در حوزه کتاب فعالیت می‌کنند، می‌تواند مخاطب را جذب کند، آنها روایت کتاب را برمی‌گزینند و به‌جای یک معرفی سطحی سعی می‌کنند کتاب را روایت کنند، می‌شود کتاب را با توجه به موضوعش با استفاده از کسانی که این کار را بلدند، معرفی کرد. الان کاری که انجام می‌شود، این است که مثلا یک سلبریتی در مورد یک کتاب حرف می‌زند اما روایت‌کردن متفاوت است، این کار باید تخصصی انجام شود، طرح کتاب استخراج شده و در نهایت یک کار جذاب تحویل مخاطب داده شود.»
او به یک مساله دیگر اشاره می‌کند و آن برنامه‌سازی برای گروه کودک و نوجوان است و می‌گوید: «ما در این حوزه اصلا برنامه‌ای نداریم، درحالی که ظرفیت عظیمی برای این موضوع وجود دارد که از آن غافل هستیم و باید توجه شود. این شورا می‌تواند این موضوع را بسیار جدی بگیرد و با توجه به این رده سنی، برنامه‌ها را تنظیم کنند.»
شمیرانی تخصصی‌کردن موضوع کتاب را یک نکته دیگر می‌داند و می‌گوید: «ببینید شبکه چهار یک شبکه تخصصی است، در حوزه کتاب هم باید این تخصصی‌شدن اتفاق بیفتد، باید برنامه‌های مجزایی ساخته شود که به‌طور مجزا، از کتاب‌های تخصصی مثلا اقتصادی حرف بزند، الان ما بیشتر برای کتاب‌های عمومی برنامه ساخته‌ایم درحالی که این حوزه‌های تخصصی هم مخاطب خاص خودش را دارد که کم هم نیستند، کار کردن در این حوزه‌های تخصصی بسیار مهم است و تا به حال اصلا مثل این برنامه را نداشته‌ایم.»
منبع: روزنامۀ فرهیختگان
خبرنگار: عاطفه جعفری