نمایشگاهی با اهداف فروشگاهی
شیوع ویروس کرونا موجب تعطیلی بسیاری از نمایشگاه‌های سراسر جهان شد. بیش از ۱۲۷۹ نمایشگاه در اروپا، ۵۵۱ نمایشگاه در آسیا و ۲۴۵ نمایشگاه در آمریکای شمالی تعطیل شدند. سی‌وسومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران هم که قرار بود از۲۶ فروردین تا پنجم اردیبهشت در مصلای امام‌خمینی(ره) برگزار شود.
به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی مجمع ناشران انقلاب اسلامی، منانشر، شیوع ویروس کرونا موجب تعطیلی بسیاری از نمایشگاه‌های سراسر جهان شد. بیش از ۱۲۷۹ نمایشگاه در اروپا، ۵۵۱ نمایشگاه در آسیا و ۲۴۵ نمایشگاه در آمریکای شمالی تعطیل شدند. سی‌وسومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران هم که قرار بود از 26 فروردین تا پنجم اردیبهشت در مصلای امام‌خمینی(ره) برگزار شود، با توجه به شیوع این ویروس و اثراتی که بر همۀ فعالیتهای اجرایی کشور داشت، تعطیل شد. شورای سیاست‌گذاری در 28 تیر سال 1399 اعلام کرد که این دوره از نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران برگزار نخواهد شد. پس از آن و با تصمیم مسئولان ذی‌ربط، برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب تهران یکی از برنامه‌های حمایتی بود که در دستور کار معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قرار گرفت.
همه‌ساله ناشران تمام توان خود را برای ارائۀ کتاب در این همایش بزرگ ادبی فراهم می‌کردند و مشتاقان کتاب نیز برای استفاده از تازه‌ترین کتاب‌های منتشرشده، در نمایشگاه کتاب تهران شرکت می‌کردند. با توجه به شیوع کرونا و خانه‌نشین‌شدن مردم، بدنۀ نشر زمین خورد و در این مسیر ناشران و کتاب‌فروشی‌های زیادی متحمل ضرر و زیان شدند؛ ازاین‌رو، برخی از اهالی نشر، همین نمایشگاه مجازی را هم غنیمت شمرده و به آن با چشم امید نگاه می‌کردند و برخی دیگر آن را جایگزین مناسبی برای این همایش بزرگ نمی‌دانستند.
برگزاری همین نمایشگاه مجازی هم با تعویقات مکرر روبه‌رو شد و پس از طی‌کردن مسیری پرپیچ‌وخم، قرار بر این شد که از ابتدای بهمن تا ششم همان ماه، نمایشگاه مجازی کتاب برگزار شود.
با انتشار ابلاغیه‌ای از سوی معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، «خانۀ کتاب و ادبیات ایران» مجری برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب شد و از ناشران خواسته شد تا در سامانۀ مخصوص ثبت‌نام کنند. در این فرایند ۱۷۳۲ ناشر ثبت‌نام نموده و اطلاعات آثار خود را ثبت کردند. از طرفی، دانشجویان و طلاب و اعضای هیئت‌علمی دانشگاه‌ها هم می‌توانستند با کد ملی خود در سامانه ثبت‌نام کرده و از تخفیف بیشتری برخوردار شوند. البته که در این بخش، دانشجویان و طلاب تا سقف دویست‌هزار تومان و اعضای هیئت‌علمی تا سقف چهارصدهزار تومان اجازۀ خرید از نمایشگاه مجازی کتاب را داشتند.
با طی‌کردن همۀ این مراحل، بالاخره نمایشگاه مجازی کتاب در اولین روز بهمن آغاز به کار کرد و پس از دو بار تمدید، در دهم همان ماه به کارش خاتمه داد.
طبیعی است که هر کاری در ابتدای راه، با مشکلاتی روبه‌رو شود. نمایشگاه مجازی کتاب هم روزهای آغازین خود را با مشکلاتی همچون اختلال در سایت، فقدان کتاب‌ها، جست‌وجوی ناقص، موجودنبودن کتاب‌ها و امثال این‌ها سپری کرد که اعتراضات گستردۀ مخاطبان را به‌دنبال داشت؛ اما مزایایی هم داشت که از میان آن‌ها می‌توان به رضایت مخاطبان شهرستانی اشاره کرد که با تخفیف سراسری بیست‌درصدی و ارسال رایگان، توانستند کتاب‌های خود را تهیه کرده و از حمل بارهای سنگین و آوردن چمدان‌های بزرگ خلاص شوند.
همچنین نمایشگاه مجازی توانست رضایت ناشران را به خود جلب کرده و در این بلبشوی کرونایی، بخش کوچکی از ضررهای آن‌ها را جبران کند. البته این نمایشگاه قدم کوچکی در مسیر جبران خسارت‌ها بود و باید تدابیر بهتر و بیشتری برای جامعۀ نشر اندیشید.
از دیگر نکات مثبت این نمایشگاه، حذف هزینه‌های اضافی و بیهوده بود؛ مانند غرفه‌هایی که با تبلیغات گسترده و رنگ و لعاب‌های متنوع، حواس بازدیدکننده را از اصل ماجرا پرت کرده و برایش هزینۀ اضافی می‌تراشیدند! یا تخفیف‌های غیرواقعی و البته وسوسه‌کننده که صرفاً برای رقابت و مطرح‌شدن بود و نتیجه‌ای جز پرشدن کیف از انبوه کتاب‌ها و ملزومات غیرضروری و خالی‌شدن جیب مراجعه‌کنندگان نداشت.
نکتۀ دیگری که باید به آن اشاره کرد، بحث ضرر و زیان‌هایی است که به بخش‌های توزیع و کتاب‌فروشان وارد شد. همان طور که می‌دانید، در طرح‌های فصلی که به‌صورت اختصاصی در کتاب‌فروشی‌ها انجام می‌شود، هر کتاب‌فروشی عضو طرح می‌تواند خدمات تعیین‌شده از طرف مؤسسۀ خانۀ کتاب را به مخاطبان ارائه دهد. در این میان، ناشر و موزّع و کتاب‌فروش هرکدام به سهم خود، سودی می‌برند و مخاطبان هم خریدهایشان را به‌صورت فصلی انجام می‌دهند؛ اما برگزاری این نمایشگاه، آن هم با این تخفیف و ارسال رایگان، هم کتاب‌فروش و توزیع‌کننده را متضرر کرد، هم مخاطب را بدعادت! چراکه به همین روند تخفیف و ارسال رایگان عادت کرده و کم‌کم بساط کتاب‌فروشی‌ها جمع خواهد شد.
درست است که بعد از انقلاب ،کتاب‌فروشی‌ها روند روبه‌رشدی داشته‌اند، اما نباید نمایشگاه کتاب جای آن‌ها را بگیرد و بساطشان را جمع کند؛ چراکه همین کتاب‌فروشی‌ها هستند که باید در طول سال، کتاب‌های منتشرشده را بفروشند و به دست مخاطب برسانند. اما آنچه عیان است، این است که نمایشگاه کتاب بیشتر جنبۀ اقتصادی پیدا کرده تا جنبۀ فرهنگی و این موضوعی است که خلاف واقعیت نمایشگاه‌هاست. عموماً در نمایشگاه، محصولات را برای معرفی می‌آورند و کار شبکه‌های توزیع و فروش پس از آن آغاز می‌شود؛ اما تدابیر مسئولان حاکی از این است که جنبه‌های کتاب‌فروشی و نمایشگاهی را با یکدیگر بیامیزند. در واقع، نمایشگاه باید به‌صورتی باشد که کتاب را ترویج کند. به‌طور کلی، بخش نمایشگاهی در حوزۀ کتاب باید تقویت شود تا مخاطب به فضایی دسترسی داشته باشد تا در جریان فعالیتهای نشر قرار بگیرد و برای تهیۀ کتاب به کتاب‌فروشی‌ها مراجعه کند.
نکتۀ دیگری که در بحث نمایشگاه مجازی کتاب مطرح می‌شود و به این پرونده پایان می‌دهد، عملکرد شرکت ملی پست است. با مشخص‌شدن شعب اصلی برای ارسال خریدهای مخاطبان نمایشگاه، کار این شرکت از همان روز نخست آغاز شد. طبیعی است که حجم کار و حساسیت این بخش در وهلۀ اول مورد توجه بود. نکته‌ای که در این مسیر اعتراضات برخی را هم در پی داشت، این بود که هر ناشر کتاب ها را به‌صورت مجزا و به‌تفکیک کد کابر‌ها بسته‌بندی کرده و برای پست ارسال می‌کرد. اگر یک مخاطب از ده نشر، ده کتاب می‌خرید، مأمور پست باید برای رساندن ده بسته، ده بار به آدرس مذکور مراجعه می‌کرد. این روند هم به حجم کار مأمور پست افزود، هم در بسته‌بندی هزینۀ اضافی تراشید. شاید اگر مسئولان برای این بخش هم تدابیری می‌اندیشیدند تا کتاب‌های خریداری‌شده در یک وعدۀ زمانی به دست مخاطب برسند، در اتلاف انرژی و هزینه صرفه‌جویی چشمگیری صورت می‌گرفت.
با تمام‌شدن زمان برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب، مؤسسۀ خانۀ کتاب به ناشران فرصت یک‌هفته‌ای داد تا سفارش‌ها را به شرکت پست تحویل داده تا به دست خریدار برسانند؛ ضمن اینکه مخاطبان بدون محدودیت به پنل‌کابری خود دسترسی داشتند و می‌توانستند سفارش‌های خود را پیگیری کنند.
در نهایت، نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران با فروش یک‌میلیون و ۲۵۴هزار و ۵۹۹ نسخه کتاب، به ارزش ۶۴۰میلیارد و ۲۵۸میلیون و ۷۷هزار و ۵۶۸ ریال به کار خود پایان داد. در این نمایشگاه، ۲۲۳هزار و ۸۶۷ سفارش ثبت شد. همچنین در مدت زمان برگزاری این نمایشگاه، ۵۷۰هزار و ۸۲۹ بسته از طریق پست و ۲۷هزار و ۸۰۵ بسته از طریق خود ناشر ارسال شد.
این نمایشگاه در حالی به پایان رسید که برگزاری نمایشگاه کتاب در سال ۱۴۰۰ هنوز در هاله‌ای از ابهام قرار دارد و با وجود شرایط فعلی و شیوع کرونا، هنوز تصمیمی برای چگونگی برگزاری آن گرفته نشده است. امید است تصمیمات مسئولان برای برگزاری فیزیکی یا مجازی این نمایشگاه هرچه زودتر به نتیجه رسیده و کم‌وکیف آن را با مخاطبان به اشتراک بگذارند تا تعویقات متوالی و بلاتکلیفی در برگزاری آن مانند امسال تکرار نشود.