شناخت کمال حقیقی و راه رسیدن به آن در کتاب خودشناسی برای خودسازی

به مناسبت اولین سالگرد ارتحال علامه محمدتقی مصباح یزدی (قدس‌سره)، پویش کتاب‌خوانی کتاب «خودشناسی برای خودسازی» به قلم ایشان، توسط مؤسسۀ امام خمینی (ره) برگزار می‌شود.

در ادامه زینب آزاد مروری به کتاب «خودشناسی برای خودسازی» نوشته علامه مصباح یزدی داشته است؛

انسان دو بعد دارد: بعد مادی که در آن با تمام موجودات مادی مشترک است و بعد غیرمادی که از این جهت از موجودات دیگر متمایز می‌شود و با توجه به بعد غیرمادی خود است که می‌تواند به رشد و تعالی دست پیدا کند و اگر از آن غافل شود تا جایی سقوط می‌کند که می‌گوید: «یا لَیتَنی کُنتُ تراباً: ای کاش خاک بودم.» از همین رو اندیشمندان در طول تاریخ، انسان را به خودشناسی فراخوانده و به او گفته‌اند: «خودت را بشناس». البته خودشناسی تنها یک امر نظری نیست، بلکه مقدمه‌ای برای خودسازی است.

در آموزه‌های اسلامی به خودشناسی، فوق‌العاده توجه شده است. امیرالمؤمنین علی‌ابن ابیطالب «ع» خودشناسی را سودمندترین معارف دانسته و فرموده‌اند: «مَعْرِفَةِ النَّفْس أنفَعُ المَعارِف» و نیز آن را برترین معرفت معرفی فرموده‌اند: «أفضَلُ المَعرِفَةِ مَعرِفَةُ الإنسانِ نَفسَهُ.» و نیز: «هر کس به شناخت خود دست یابد، به والاترین هدف همه معارف و دانش رسیده است.» و در نهایت با خودشناسی است که آدمی را به رستگاری و پیروزی می‌رساند: «کسی به معرفت خود دست یابد به پیروزی بزرگی دست یافته است.»

با توجه به ضرورت و اهمیت خودشناسی، باید به معنا و انواع آن توجه کرد. خودشناسی گامی عقلی و نظری در جهت شناخت نفس، ابعاد، اهداف و استعدادهای آدمی است. در این فرایند، انسان از خود می‌پرسد: من کیستم؟ از کجا و برای چه آمده‌ام؟ این نوع معرفت نفس، اساس و بنیان تمام معارف دینی است و انسان را به خداشناسی می‌رساند. علی «ع» فرمودند: «مَنْ عَرَفَ نفسَه فقد عَرَفَ ربَّه و مَنْ عَجَزَ عَنْ مَعْرِفَةِ نفسَه فَهُوَ مَنْ مَعرِفة خالقه أعجَز: هر که خود را بشناسد پروردگارش را شناخته است و هر که در شناخت خود ناتوان باشد در شناخت خالق و آفریدگار خود ناتوان‌تر است.»

گاهی خودشناسی اخلاقی است، به این معنا که انسان به ارزیابی خود می‌پردازد و از این طریق به استعدادهای فردی و نقاط قوت و ضعف خود پی می‌برد. مراد از معرفت نفس به معنای خودارزیابی و خودشناسی اخلاقی است. امیرالمومنین «ع» فرمودند: «رحمت خدا بر آن کسی که قدرش را شناخت و از اندازه‌اش تجاوز نکرد.» و در سخنی دیگر فرمود: «هر که قدر و اندازه خویش را نداند، خود را نابود کرده است.»

خدای سبحان در قرآن درباره حسابرسی بزرگ و سرنوشت‌سازی که مورد غفلت مردم است هشدار می‌دهد و می‌فرماید: «حساب آنان نزدیک شد، در حالی که آنان در حال غفلت از آن اعراض می‌کنند.» و همچنین فرمودند: «خویشتن را محاسبه کنید، پیش از آنکه شما را ارزیابی کنند. نفس خود را اندازه‌گیری کنید پیش از آنکه مورد اندازه‌گیری واقع شوید و برای ارزیابی روز بزرگ (روز قیامت) آماده شوید.»

برای موجودی که فطرتا دارای حب ذات است، کاملاً طبیعی است که به خود بپردازد و درصدد شناختن کمالات خویش و راه رسیدن به آن‌ها باشد. درک ضرورت خودشناسی، نیازی به دلیل‌های پیچده عقلی یا تعبدی ندارد و کاملاً فطری است. از این رو، غفلت از این حقیقت امری غیر طبیعی است که باید علت آن مشخص شود. همه تلاش‌های انسانی، برای تأمین منافع و مصالح «انسان» انجام می‌گیرد؛ پس شناختن خود انسان مقدم بر همه مسائل بوده و دیگر بحث‌ها و تلاش‌ها بیهوده و بی‌پایه است.

انسان از جهات مختلفی، موضوع علوم گوناگونی همچون: روان شناسی، جامعه شناسی، تاریخ، اخلاق، طب و حتی فیزیولوژی و بیولوژی. این‌ها علومی هستند که هریک، وجود انسان را از نظر خاصی مورد بحث قرار می‌دهد. آیت‌الله محمدتقی مصباح در کتاب «خودشناسی برای خودسازی» به بحث درباره انسان می‌پردازند و انسان را از این نظر که موجودی کمال‌پذیر و کمال‌گرا است، بررسی می‌کنند. در ادامه درباره کمال نهایی و راه رسیدن به آن مباحثی را مطرح می‌کنند. ایشان ضمن تبیین این مباحث، روابطی که وجود ما را با دیگران پیوند می‌دهد را مطرح کرده و به ما این امکان را می‌دهد که با استفاده از آن‌ها و کوشش در راه تحکیم و تقویت آن‌ها نیرومندتر ظاهر شویم و راه بهره‌برداری هر چه بیشتر و هر چه بهتر از نیروهای درونی و امکانات بیرونی را برای رسیدن به کمال و سعادت حقیقی بشناسیم.

به طور کلی، موضوعی که در این کتاب به آن پرداخته می‌شود انسان است و از این نظر که موجودی است کمال‌پذیر یا همان کمال‌گرا، مباحث مفصلی مطرح می‌شود. هدف و فایده بررسی چنین مبحثی این است که شناختن کمال حقیقی و راه رسیدن به آن به درستی تبیین می‌شود. آیت‌الله مصباح یزدی با بررسی بینش‌های درونی، انسان را برای یک بحث کلی و فشرده درباره خودشناسی برای خودسازی، شناختن خواسته‌ها و کشش‌هایی که در وجود هر انسانی برای کمال نهادینه شده، و عواملی که او را در راه رسیدن به آن کمک می‌کند، و در نهایت شرایطی که می‌توان از آن‌ها و در این مسیر بهره‌برداری کرد را بررسی می‌کنند. همچنین معتقدند که ساده‌ترین راه برای ایجاد ارتباط با عالم قدسی پروردگار همان راهی است که به وسیله فرشتگان به مردم نشان داد و حجت را برایشان تمام کرده است: «لِئَلاّ یَکُونَ لِلنّاسِ عَلَی الِلّه حُجَّةٌ بعْدَ الرُّسُلِ.»

علامه مصباح یزدی برای اثبات تمامی مطالب به دریافت‌های وجدانی و براهین ساده عقلی اکتفا نکرده و با استفاده از روشن‌ترین و قطعی‌ترین اطلاعات و آوردن براهین عقلی و نقلی و مستند آن‌ها را به مرحله اثبات رسانده است.