فضای روایتگری، فضایی زنانه است
نشست تخصصی «نقد تجربه‌نگاری زنانه در مناسک دینی»، یکشنبه 23 اردیبهشت1403، با حضور زهرا میرزایی، مدیر اندیشکده تبار و فاطمه نعمتی، مدیر اندیشکده رسانه و جامعه، در سالن یاس سی و پنجمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران برگزار شد.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی مجمع ناشران انقلاب اسلامی، نشست تخصصی «نقد تجربه‌نگاری زنانه در مناسک دینی»، یکشنبه 23 اردیبهشت1403، با حضور زهرا میرزایی، مدیر اندیشکده تبار و فاطمه نعمتی، مدیر اندیشکده رسانه و جامعه، در سالن یاس سی و پنجمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران برگزار شد.
زهرا میرزایی با اشاره به دوره‌بندی روایتگری زنان در طول تاریخ بیان کرد: در بسیاری از موارد، به‌ویژه در آثار جدید، خانم‌ها یا روایت‌گر نیستند یا اگر روایت شده‌اند، شخص دیگری این کار را انجام داده است. حتی درباره زندگی همسران شهدا و زنان حاضر در جنگ نیز شاهدیم که نویسنده دیگری گفته‌های آنان را منتشر کرده است و در نتیجه آثار به‌صورت صنعتی و توسعه‌یافته منتشر می‌شوند. پیش از این صنعت مدرن، زنان ایرانی و مسلمان، تجربیات‌شان را از اتفاقات و رویدادها اعم از جنگ‌ها و عزاداری‌ها بیان می‌کردند و نقل کردن و روایتگری بین زنان امری رایج بوده است. شرح‌حال‌نویسی‌های بسیاری نیز از زنان معروف دربار و اندرونی، حتی در دوره صدر اسلام و جنگ جمل و قبل از آن، در ایران باستان، موجود است که از طرف خود زنان نقل شده. زنان برای آنکه در فضای اندرونی احساسات و تجربه‌های زیسته خود را روایت کنند، دست به نگارش می‌بردند و این منحصر به کشور و مناسک دینی ما نیست. به‌طور کلی از گذشته فضای نوشتن و انتقال آن به دیگری یک رویه زنانه بوده است.
مدیر اندیشکده تبار افزود: در کتاب مناسک مذهبی در تاریخ، دسته‌های زنانه در گروه‌های جدا تقسیم‌بندی می‌شوند. آنان در عزاداری‌های محرم نقش عزادار و گریه‌کننده و آقایان نقش برگزارکننده فضاهای نمایشی داشتند. در چنین مراسماتی، خانم‌ها کنار و در حاشیه بودند. سپس کم کم هیئت‌های زنانه شکل گرفت و این هیئت‌ها کم کم به شکل عرفی‌تر تقسیم شدند. لایه دیگر هیئت‌های زنانه، مراسم‌هایی هستند که سخنران آن دارای تحصیلات عالیه و مخاطبان جوان‌تر و تحصیل‌کرده هستند. در هیئت‌های اولیه فضا ساده‌تر است؛ ولی در فضای دیگر بیشتر به سمت تجملات می‌رود.
همچنین دررابطه با مشکلات هیئت‌های زنانه اشاره کرد: در فضای عمومی جامعه، در مراسمات بزرگ مذهبی زنان حضور ویژه دارند؛ اما عموما در هیئت‌های آنان سر و صدای کودکان نظم را از بین می‌برد و این فضایی است که در جامعه مدرنیزاسیون نیز شاهدیم. از آسیب‌های هیئت‌ها این است که هیئت‌های خانواده‌محور نداریم و عموما وقتی فضا را زنانه و مردانه می‌کنیم، خانواده دچار تهدید می شود.
نیاز به تجربه‌زیسته‌های زنان داریم
دکتر نعمتی، دومین راوی نشست، در این‌باره گفت: تجربه‌نگاری زنان در ایران از مسائل قدیمی و کم پیداست که در تاریخ ایران به خصوص در زمان صفویه رایج بوده است. اما پس از ورود این روایت‌ها به عرصه عمومی، تدوین این روایات زنانه کمتر شد. اگرچه این موضوع پس از انقلاب دوباره پا گرفت اما همچنان تجربه‌های زیستی زنان مورد بی‌توجهی است.
او با اشاره به اینکه تفاوت بین عرصه عمومی و خصوصی میان خانم‌ها معنادارتر از آقایان است بیان کرد: زنان روایت‌کننده دیگران هستند ولی خود کمتر روایت می‌شوند. پس حوزه نشر به عنوان منبع و ماخذ لازم است به شکل جدی در جهت رفع این مشکل ورود داشته باشد. ما نیاز داریم تجربه زیسته زنان را جمع آوری کنیم.
مدیر اندیشکده رسانه و جامعه با یادآوری اینکه در دوران قاجار فضای شرح‌حال‌نویسی زنانه به اندرونی رفت و صنعت انتشار را منحصر به خود کرد، تاکید کرد: پس از انقلاب، عرصه فعالیت دینی برای خانم‌ها گسترده شد و مناسک معنای جمعی عمده‌ای یافت. در دوره پهلوی مناسک زنانه امری خصوصی بود؛ ولی پس از انقلاب عمومی شد و در نتیجه بسیاری از زنان مناسکی چون حج و کربلا و عتبات را تجربه کردند. با این حال کمتر می‌بینیم که تجربه‌نگاری و روایات زنانه از این مناسک خارج شود. حتی در تحقیقات علمی نیز تنها چند مورد در دهه هفتاد انجام شده و پس از آن ادامه یافته است. با وجود اینکه تجربه حج بسیار خاص است، ولی این موضوع تنها در عرصه گفتار است و زنان وارد نگارش آن نشده‌اند.
نعمتی درباره دلایل پرهیز از نوشتن گفت: قلم زنان با آقایان متفاوت است. خانم‌ها به سراغ تجربیات لطیف می‌روند و روحیه زنانه در تمام روایات‌شان جاری است. همچنین ذات زن با عفت عجین است و روایتگری، به عرصه عمومی آوردن آن چیزی است که بانوان در لحظات خصوصی تجربه می‌کنند. مرز این خصوصی یا عمومی بودن برای خانم‌ها موجب نگرانی‌هایی از طرف آنان است. علاوه‌بر این، مشهور شدن در میان بانوان چندان رایج نیست و ترس از دیده شدن و پذیرفته و حمایت نشدن در آن‌ها وجود دارد. پس کمتر به سمت روایتگری خواهند رفت.
زبان، اصلی مهم در اقبال به روایتگری زنانه
فاطمه نعمتی درباره پژوهش‌هایی که تاکنون انجام شده گفت: چند نکته در بحث تجربه‌نگاری به روش کیفی در دهه‌های اخیر مورد توجه قرار گرفت. ولی رویکردها عموما علمی است و پژوهش‌های علمی به سیاق کتاب درآمده اند. باید دانست اقبال عمومی به چنین آثاری مثبت است یا خیر. ولی در مجموع روایتگری زنانه در قالب پژوهش علمی نمی‌گنجد و همین موضوع باعث هیجان انگیز شدن روایت می‌شود.
او با یادآوری ضرورت نگارش روایات زنان از مناسک دینی گفت: لازم است آثاری با زبان مخاطب عمومی درباره تجربیات زنانه نوشته شود تا از تجربه مشکلات مشترک میان آنان جلوگیری شود.
مدیر اندیشکده رسانه و جامعه همچنین با در نظر داشتن ضرورت رعایت مسائل زبانی در روایت بیان کرد: در عرصه روایتگری زنانه رویکردی خانواده محور داریم که در روایات مردانه کمتر رخ می‌دهد. نکته مهم بحث لطافت و عامیانه بودن روایات زنان است. وقتی خانم‌ها با هم صحبت می‌کنند، جدا آنکه از چه می‌گویند زبان ساده‌ای نیز دارند که در انتقال تجربه بسیار موثر است. شاید به همین علت است که روایات شهدا از زبان همسران و مادران‌شان روایات شده موفق‌تری بوده است.
او کتاب «ازدحام بوسه» به‌قلم نرگس مقصودی را جزو کتاب‌های پرمخاطب دانست که نوع روایت زنانه در آن به‌درستی پیداست و نویسنده برای روایت خود از شعر استفاده می‌کند. نعمتی خصوصیت دیگر این کتاب را موجز و روان بودن آن بیان کرد.
او فزود: دین مانند فرهنگ و جامعه عرصه‌ای جداشونده نیست و بسیاری از مسائل، نقش پذیرنده از دین هستند. در روایاتی که از مناسک گفته می‌شوند، با انجام مناسک دینی چیزی به‌نام رنج مقدس شکل می‌گیرد که طبق آن هر سختی در آن‌ها دستاوردهایی لذت‌بخش دارد. خاصیت مناسک دینی حذف طبقات اجتماعی است و این موضوع منجر به وحدت دل‌ها می‌شود. از مهم‌ترین این تجربه‌ها می‌توان به سفر اربعین اشاره کرد.
وی در رابطه با راهکارها بیان کرد: ما نیاز داریم در فضای عمومی علاقه به نوشتن را ایجاد کنیم. گاهی با تولید خرده‌روایت‌ها می‌توان کتابی ساخت که زنان را ترغیب به روایتگری کند. باید از آنچه خانم‌ها در عرصه روایتگری می‌نویسند هم در فضای مجازی و هم در حمایت از نشر آثارشان حمایت شود.