«خانوم ماه»، روایت نادیده‌های پایداری زنان؛ گفت‌وگو با مدیر انتشارات به‌نشر درباره تقریظ رهبر انقلاب
در پی انتشار تقریظ رهبر معظم انقلاب بر کتاب «خانوم ماه»، این اثر بار دیگر در کانون توجه مخاطبان حوزه ادبیات پایداری قرار گرفت. به همین مناسبت، گفت‌وگویی با مدیر انتشارات به‌نشر انجام شده که پشت‌صحنه انتخاب، تولید و انتشار این کتاب و نقش آن در بازنمایی ایستادگی زنان در دفاع مقدس را روشن می‌کند.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی مجمع ناشران انقلاب اسلامی، در پی انتشار تقریظ رهبر معظم انقلاب بر کتاب «خانوم ماه»، گفت‌وگویی اختصاصی با ناشر این اثر، آقای فرزانه—مدیر انتشارات به‌نشر—انجام داده‌ایم؛ گفت‌وگویی درباره چرایی انتخاب این کتاب، نقش زنان در ادبیات پایداری، فرآیند تولید و مستندسازی اثر، و برنامه‌های نشر برای پاسخ به موج جدید توجه مخاطبان. در ادامه، متن کامل این گفت‌وگو را می‌خوانید.
کمی در مورد کتاب «خانم ماه» بریا‌مان بگویید. داستان این کتاب را به صورت مختصر بفرمایید که در مورد چه شخصیتی است؟
این کتاب روایت زندگی شهید شیرعلی سلطانی است. راوی کتاب، همسر شهید است و نویسنده نیز از زبان او حوادث و رخدادهای زندگی را پس از شهادت همسرش روایت می‌کند. شهید سلطانی در عملیات فتح‌المبین به شهادت رسید و همسر ایشان در کتاب، خاطرات، سختی‌ها و چالش‌هایی را که پس از شهادت همسر برای بزرگ کردن و سامان دادن به زندگی فرزندان بر عهده داشته، با نثری ساده و روان بیان می‌کند.
«خانم ماه» در واقع زندگی همسر سردار شهید شیرعلی سلطانی را در قالب یک زندگینامه داستانی روایت می‌کند. داستان، زندگی دختری به نام «خانم ناز» از یکی از روستاهای شیراز را دنبال می‌کند که پس از ازدواج با شهید سلطانی، فراز و نشیب‌های بسیاری را پشت سر می‌گذارد. پیش از تولد پنجمین فرزند، شهید به جبهه می‌رود و پس از شهادتش، فرزند پنجم متولد می‌شود. نگهداری و تربیت پنج فرزند برای همسری که طبق وصیت شهید اجازه استفاده از امکانات و حقوق بنیاد شهید را ندارد، بسیار دشوار است، اما او با مقاومت و ایثار این مسئولیت را به‌تنهایی به دوش می‌کشد.
شهرت شهید سلطانی بیشتر به‌خاطر کرامات اوست. او یک‌بار تا مرز شهادت پیش می‌رود اما از اینکه زنده مانده، نزد حضرت سیدالشهدا(ع) احساس شرمندگی می‌کند و آرزو دارد بار دیگر به‌گونه‌ای شهید شود که بی‌سر در پیشگاه مولایش حاضر گردد. او چنان به تحقق این آرزو ایمان دارد که پیش از عزیمت به جبهه، قبری به اندازه قامت بی‌سر خود حفر کرده و به مادر و همسرش نشان می‌دهد. امروزه همان مزار به دارالشفای حاجتمندان تبدیل شده است.
با توجه به اینکه انتخاب سوژه‌های زنانه و خانواده‌محور در ادبیات پایداری روند رو به رشدی دارد، انتشارات شما چگونه به این نوع سوژه‌ها می‌رسد و چه ملاک‌هایی برای انتخاب آن‌ها دارد؟
ما در به‌نشر به‌خوبی می‌دانیم بخش بزرگی از تجربه دفاع مقدس، انقلاب و پایداری در حاشیه روایت‌های رسمی و مردانه قرار گرفته است. زنان بسیاری نقش‌های محوری داشته‌اند اما صدا و تصویر آنان کمتر بازتاب یافته است. بنابراین، انتخاب سوژه‌های زنانه و خانواده‌محور برای ما یک تعهد فرهنگی و تاریخی است؛ تلاشی برای پر کردن خلأ روایت‌گری.
ملاک‌های ما برای انتخاب این سوژه‌ها عبارت‌اند از:
• تأثیر تاریخی: آیا زندگی شخصیت انتخابی، منعکس‌کننده تحولات بزرگ‌تر است.
• نوآوری روایت: آیا زاویه‌ای تازه دارد.
• منبع‌پذیری: قابلیت جمع‌آوری مصاحبه، اسناد، خاطرات شفاهی وجود دارد.
• پتانسیل عمومی‌سازی: آیا داستان او می‌تواند به یک خواننده عام، نه فقط متخصص دفاع مقدس، ارتباط برقرار کند.
• پیوند با سیاست‌گذاری فرهنگی: آیا این کتاب به اهداف نشر ما در ترویج ادبیات پایداری، گفتمان مقاومت و نقش‌آفرینی زنان کمک می‌کند.
در این کتاب، روایت از دل زندگی واقعی و مصاحبه‌های طولانی بیرون آمده است. در فرآیند مستندسازی و صحت‌سنجی روایت‌های شفاهی، چه استاندارد یا الگویی در نشر شما اعمال می‌شود؟
در «خانم ماه» این روند با ارتباط مستقیم نویسنده با همسر شهید انجام شده است. صحت‌سنجی متن نیز از طریق خانواده شهید و همچنین ارزیابان و کارشناسان متخصص صورت گرفته و اعتبار روایت‌ها به‌طور دقیق بررسی شده است.
این اثر ترکیبی از ادبیات داستانی و واقع‌نگاری تاریخی است. چگونه تعادل میان جذابیت رمان‌گونه و دقت تاریخی را حفظ می‌کنید؟
این یکی از چالش‌های اساسی در آثار «داستانی–مستند» است. مسئولیت اصلی حفظ این تعادل بر عهده نویسنده است اما ما نیز در ارزیابی اثر به ملاک‌هایی توجه می‌کنیم:
خط داستانی قوی: شخصیت‌پردازی باید خواننده را با خود همراه کند.
پایبندی به واقعیت: بخش‌های مبتنی بر تحقیق باید دقیق و منبع‌دار باشند.
ویرایش دو مرحله‌ای: یک تیم برای ویرایش ادبی و تیمی دیگر برای ویرایش تاریخی–پژوهشی به متن نظارت می‌کنند.
روایت‌های شما معمولاً چندلایه‌اند؛ از خانواده شهید گرفته تا تاریخ اجتماعی و تحولات انقلاب. در طراحی ساختار کتاب‌ها، چه شیوه‌ای برای حفظ انسجام و پیوستگی روایت به کار می‌رود؟
در طراحی ساختار کتاب، برای حفظ انسجام و پیوستگی روایت رعایت چند نکته ضروری است:
فصل‌بندی هدفمند: لایه‌های شخصی، خانوادگی، اجتماعی و تاریخی در جای مناسب وارد می‌شوند.
نقاط عطف: رویدادهای مهم به‌عنوان پل میان لایه‌ها عمل می‌کنند.
راویان متعدد: استفاده از روایت همسر شهید، اعضای خانواده و شاهدان تاریخی تصویر کامل‌تری می‌سازد.
وحدت لحن: ویراستاران تلاش می‌کنند زبان کتاب در تمام بخش‌ها یک‌دست و هماهنگ باشد.
کتاب «خانم ماه» و برخی دیگر از کتاب‌های انتشارات شما، بر نقش کمتر روایت‌شده زنان در دفاع مقدس و انقلاب تأکید دارند. این خط‌مشی چقدر آگاهانه و بخشی از سیاست‌گذاری نشر است؟
بله، این یک خط‌مشی کاملاً آگاهانه است. ما به‌عنوان ناشر، معتقدیم که روایت‌گری زنان در جنگ و انقلاب نه فقط یک وجوه فرعی بلکه یک بخش بسیار اساسی از تاریخ پایداری است، این روایت‌ها توازن تاریخی را بهتر حفظ می‌کنند. همچنین، توجه به زنان به گسترش مخاطب کمک می‌کند. بسیاری از مخاطبان به زندگی روزمره زنانه، خانواده، عواطف و تصمیمات انسانی عمیقاً علاقه‌مند‌اند. بنابراین، این موضوع برای ما یک انتخاب استراتژیک فرهنگی و اخلاقی است.
به‌نظر شما، انگیزه رهبر معظم انقلاب از راه‌اندازی جریان تقریظ بر کتاب‌ها و به ویژه آثار دفاع مقدس چیست و این سنت فرهنگی چه جهت دهی تولیدی را ایجاد و کدام خلأ را در فضای ادبیات پایداری کشور پر می‌کند؟
به‌هرحال، حفظ و نگاهبانی از دستاوردها و تأثیرات سازنده دفاع مقدس و بهره‌گیری از این گنجینه عظیم و پایان‌ناپذیر برای تقویت هویت دینی و ملی و افزایش روحیه عزتمندی، ایستادگی و پایداری—به‌ویژه در نسل آینده—اهمیتی اساسی دارد. از سوی دیگر، خلأ میان دفاع مقدس و ادبیات و ضرورت آن‌که ادبیات «فرزند زمانه خویش» باشد، در کنار نمونه‌های مشابه موفق در جهان و نقشی که این آثار در فضای عمومی و میان مردم ایفا می‌کنند، باعث شده این موضوع به‌طور ویژه مورد توجه ایشان قرار گیرد.
به نظر شما کدام ویژگی کتاب «خانم ماه» سبب جلب توجه حضرت آقا شده که بر این کتاب تقریظ نگاشته‌اند؟
به نظرم با توجه به سابقه تقریظ هایی که رهبر معظم انقلاب اسلامی در سال های گذشته داشتند و با توجه به ویژگی های کتاب احتمالا از سه جهت کتاب مورد توجه ایشان قرار گرفته باشد.
۱. ویژگی‌های شخصیتی شهید سلطانی مانند اخلاص، ایثار، معنویت و روحیه جهادی.
۲. جنبه‌های هنری و ادبی متن شامل زبان، نثر و ساختار روایی.
3. تقدیر و تشکر از راویان و نویسنده اثر.
انتشار متن تقریظ رهبر انقلاب بر کتاب‌ها معمولاً توجه ملی و تقاضای گسترده‌ای حول آن ایجاد می‌کند. انتشارات شما برای مدیریت چاپ‌های پیاپی، آماده‌سازی فوری، و تأمین سراسری کتاب چه برنامه‌ای دارد؟ چه برنامه‌هایی برای بازاریابی فرهنگی، کمپین‌های رسانه‌ای و معرفی هدفمند این کتاب‌ها دارید؟
به‌هرحال، پیش‌بینی میزان تقاضای بازار نشر برای کتاب، چاپ مستمر و رصد و کنترل این تقاضا، همراه با تجربه پیشین ما در انتشار کتاب‌های تقریظ‌دار—از جمله «آخرین فرصت» که به ۶۹ چاپ رسید—و نیز تأمین کاغذ از قبل، از مهم‌ترین برنامه‌های ما برای تضمین دسترسی مخاطبان به کتاب است.
در حوزه تبلیغ و ترویج نیز سال گذشته با همکاری بسیج کشور و مشارکت در کمپین «خط امین»، معرفی گسترده و تبلیغات رسانه‌ای و محیطی مؤثری داشتیم و نتایج مطلوب آن را مشاهده کردیم. ان‌شاءالله امسال نیز از همین ظرفیت‌ها و دیگر امکان‌های موجود برای بازاریابی فرهنگی کتاب استفاده خواهیم کرد و به‌طور ویژه، تبلیغات محیطی گسترده برای این اثر را در دستور کار داریم.
در سال‌های اخیر، اهمیت اقتباس‌های صوتی، تصویری و رسانه‌ای افزایش یافته است. آیا برای تبدیل این اثر به کتاب صوتی، مستند یا محتواهای چندرسانه‌ای برنامه‌ای دارید؟
بله. امروز پیوند میان متن و تولیدات چندرسانه‌ای بسیار پررنگ است. به‌نشر تجربه خوبی در تولید محتواهای گوناگون—از پوستر، پوسترموشن و کلیپ تا تیزر و پرفورمنس و تئاتر مبتنی بر کتاب—دارد. برای «خانم ماه» نیز همین مسیر را ادامه خواهیم داد و به‌تدریج این آثار منتشر می‌شوند.
آیا انتشار تقریظ و توجه رهبری به کتاب‌های حوزه دفاع مقدس، مسئولیت و تکلیف تازه‌ای برای ناشر مربوطه و دیگر ناشران حوزه ادبیات پایداری ایجاد می‌کند؟
قطعاً. ادبیات و جنگ تأثیر متقابل بر یکدیگر دارند. احیای سنت تقریظ و حمایت رهبری موجب رونق این حوزه و افزایش توجه عمومی به آن شده است. با گذشت زمان و از دست رفتن شاهدان و اسناد زنده دفاع مقدس، مسئولیت ما در تولید محتواهای مبتنی بر این منابع دوچندان می‌شود و باید تا فرصت باقی است، متون جذاب و معتبر تولید کنیم.