خروج از بن‌بست غم‌انگیز کتاب
علی‌اکبر تورانیان، عضو هیئت‌مدیرۀ مجمع ناشران انقلاب اسلامی و مدیر انتشارات شهر آب، در گفت‌وگو با شیرازۀ کتاب چالش‌های پیش روی وزارت ارشاد در دولت سیزدهم را به تصویر کشیده است. گفت‌وگوی او را با خبرنگار شیرازۀ کتاب در ادامه می‌خوانید.
نزدیک به هشت سال، رویکردی در وزارت ارشاد پیش گرفته شد که با تغییر وزرا هم همین رویه ادامه پیدا کرد. امروزه بعد از هشت سال، چه میزان تغییر و تحول رویکرد در وزارت ارشاد ضرورت دارد؟
در هشت سال گذشته، تیراژ کتاب‌های ما بر مبنای سه تا پنج‌هزار نسخه بود؛ ولی طی این هشت سال، متأسفانه به‌دلیل بی‌توجهی‌ها و عملکرد نامناسب، تیراژ کتاب‌ها به صد تا پانصد نسخه رسیده است که عمدتاً روی صد تا دویست نسخه حرکت می‌کند. این رقم‌ها وضعیت را نشان می‌دهد. ما در تیراژ کتاب افت بسیار شدیدی کرده‌ایم. بازار کتاب دچار آسیب شده است. بازار کتابی که تیراژش صد یا دویست نسخه است، نشان می‌دهد که مردم به کتاب توجهی نمی‌کنند و آن را از سبد خرید خانواده حذف کرده‌اند. این آسیبی است که طی این هشت سال به کتاب وارد شد و عملاً پیکرۀ نشر را دچار آسیب کرد. در نتیجۀ این آسیب، بخشی از ناشران از این کار انصراف دادند و از کار نشر خارج شدند و کار عده‌ای به تعطیلی و نیمه‌تعطیلی کشیده شد. عده‌ای از اقلیت هستند که با شرایط سخت در تلاش‌اند تا بازارشان را حفظ کنند.
این آسیب‌هایی بود که طی این هشت سال، به‌دلیل نبود برنامه‌ریزی خوب برای سیستم کتاب و توجه‌نکردن ویژه به این حوزه، دچار آسیب و مشکلاتی شد. کسی هم به‌طور جدی پیگیر نبود و راهکاری نداشت برای آسیب‌هایی که وارد می‌شد. این نتیجۀ عملکرد هشت سال است. وقتی تیراژ کتاب به این سطح فاجعه‌آمیز نزول پیدا می‌کند، قطعاً سرانۀ کتاب هم دچار آسیب شده و توجه مردم از کتاب برداشته می‌شود. این نشان‌دهندۀ این است که در بحث سرانۀ مطالعۀ کتاب هم دچار مشکل هستیم. به هر حال، امروزه نیاز داریم با حرکتی جهادی و نگاهی علمی و برنامه‌ریزی‌شده، بحث کتاب و تیراژ کتاب و آشتی مردم با این کالا را احیا کنیم و مشکلاتش را رفع کنیم تا مردم بتوانند با شرایط آسان‌تری کتاب را در سبد خریدشان جای دهند. در این خصوص، مهم‌ترین کار فرهنگ‌سازی است.
روزی مطالبۀ رهبر معظم انقلاب این بود که باید نهضت کتاب‌خوانی در کشور راه بیفتد. ما باید ببینیم برای این نهضت چقدر تلاش کرده‌ایم. وقتی چیزی را از بعد تبلیغات خارج کنیم، مردم هم به‌علت مشکلات و گرفتاری‌های خاص و مشکلات اقتصادی‌شان، خیلی راحت‌تر این قصه را رها می‌کنند. بسترهای لازمی که در مردم باعث ایجاد انگیزه شود تا به کتاب توجه کنند و آن را جزو ضروریات زندگی‌شان قرار دهند، وجود ندارد. بنابراین، یکی از کارهایی که دولت جدید، به‌خصوص وزیر محترم ارشاد، باید انجام دهد، ایجاد انگیزه و تبلیغات و بسترسازی است تا مردم به کتاب اقبال نشان دهند و کتاب کالایی ضروری در سبد خریدشان باشد. باید در این زمینه کار فرهنگی کرد و از مهدکودک‌ها تا دانشگاه‌ها این کار را انجام داد.
ما نه‌تنها در بحث کتاب‌های عمومی، بلکه در خصوص کتب دانشگاهی هم دچار مشکل هستیم. امروز شاهد این هستیم که یک کتاب علمی دانشگاهی صد نسخه چاپ می‌شود؛ با اینکه هزاران دانشجو در آن رشته در حال تحصیل‌اند. این نشان می‌دهد که دانشجو اصلاً کتاب را دریافت نمی‌کند. این مسئلۀ بسیار مهمی است که باید با مسئولان دانشگاه‌ها هماهنگ کرد. جزوه‌نویسی و بحث pdf و شبکه‌های مجازی که عملاً از کنترل خارج شده است. این هم آسیب دیگری است.
با توجه به اینکه فضای مدیریتی در وزارت ارشاد تغییر کرده است، چقدر به انجام تغییرات اساسی و تحول در حوزۀ فرهنگ امیدوار هستید؟
آن عزمی را که در آقای رئیسی به‌عنوان رئیس‌جمهور کشور دیدم، اگر وزرای ایشان هم داشته باشند، می‌توانیم این آسیب‌ها را ترمیم کنیم. این حرکت نیاز به کار و برنامه‌ریزی دارد و باید از تمام ظرفیت‌های کشور همچون صداوسیما، رسانه‌ها، محیط‌های علمی‌فرهنگی و دانشگاهی استفاده کرد تا مردم اقبال نشان دهند. هرکسی وجدانش را قاضی کند، می‌بیند برای یک کشور 83میلیونی، تیراژ صد نسخه هیچ توجیهی ندارد؛ در صورتی که در کشورهای همسایه، تیراژهای بالا چاپ می‌شود.
این جدیت وزیر محترم را می‌طلبد. ایشان باید این درد را حس کند و با تمام وجود از تمام امکانات کشور بهره بگیرد. برای این هدف، باید کارخانه‌ها، نهادها، سازمان‌ها و وزارتخانه‌های ما در همه‌جا برای تبلیغ و عرضۀ کتاب بسیج شوند تا مردم به آن اقبال نشان دهند و کتاب را در سبد خریدشان قرار دهند. درست است که پای کرونا در میان است و ایجاد نمایشگاه امکان‌پذیر نیست؛ ولی در هر سازمان و نهاد و وزارتخانه‌ای می‌شود این کار را انجام داد. یکی از کارهایی که برای تقویت این‌کار باید انجام شود، حمایت از انجمن‌هایی است که در حوزه‌های تخصصی نشر در حال کار هستند؛ مثل مجمع ناشران انقلاب اسلامی در حوزۀ کتاب‌های جبهۀ انقلاب، انجمن ناشران دانشگاهی در حوزۀ کتاب‌های دانشگاهی، انجمن کتاب‌های کودک و نوجوان و... .
این انجمن‌ها به‌شکل تخصصی وجود دارند و باید این بستر در این‌ها به وجود بیاید تا بتوانند با وزارتخانه تفاهم‌نامه‌ای داشته باشند. این‌ها با توجه به شرایط کرونا می‌توانند در شبکه‌های مجازی، نمایشگاه‌هایی را برقرار و شرایطی را فراهم کنند تا اقبال مردم به کتاب زیاد شود. تمام سازمان‌ها و نهادها و وزارتخانه‌ها باید در حرکتی جهادی و هماهنگ‌شده، بودجه‌های فرهنگی‌شان را در قالب طرح و برنامه با محوریت وزارت ارشاد به صحنه بیاورند تا از بن‌بست غم‌انگیز کتاب خارج شویم.
من شاهد هستم ناشرانی با قدمت بیست تا چهل سال در حال خروج از حوزۀ کتاب هستند. مؤلفی که عمرش را پای کتاب گذاشته و چندین سال تحقیق کرده و کتابی را تدوین کرده است، وقتی می‌بیند کتابش با ده سال تأخیر با تیراژ صد نسخه چاپ می‌شود، قلمش را زمین می‌گذارد. سرمایۀ ملی ممکلت، چه ناشر و چه مؤلف، کارش را رها می‌کند و سال‌های بعد، متوجه آسیب‌های این خلأ می‌شویم.
این فاجعه‌ای است که نشر و فرهنگ ما را تهدید می‌کند. باید به این خلأ توجه کنیم و این موانع را از سر راه برداریم تا شرایط خوب و مطلوب و در شأن مردم کشور را ایجاد کنیم.
یکی از برنامه‌های ارائه‌شدۀ وزارت ارشاد دولت جدید، «حل مشکلات صنفی اهالی نشر و کتاب اعم از معیشت، بیمه، امنیت شغلی، عدم ثبات بازار کاغذ و...» عنوان شده است. این موضوعات مسائلی هستند که همیشه مطرح بوده‌اند. به نظر شما آیا این مشکلات راه برون‌رفت دارند و این دولت توانایی حل این مسائل را دارد؟
ما همه می‌دانیم و یقین داریم که این دولت مردمی است و کار مردم باید به دست خود مردم انجام شود. پیشنهاد من به دکتر اسماعیلی این است که از همۀ ظرفیت‌های نشر استفاده کند. انجمن‌ها بهترین بازوهای کاری هستند که می‌توانند با ایشان همراه باشند. مراکز بسیار خوبی در حوزۀ نشر کار کرده و آسیب‌شناسی و نقد کرده‌اند؛ مثل مجمع ناشران انقلاب اسلامی که بسیار موفق عمل کرده و در حوزۀ کتاب و برون‌رفت از مشکلات صاحب‌نظر است و بسیار تشکیلاتی کار کرده است. از این ظرفیت‌ها می‌شود استفاده کرد.
نشر هم مشکلات خاص خودش را دارد. یکی از مشکلات عمده این است که اگر ناشر بخواهد یک کتاب را در تیراژ پنج‌هزار نسخه چاپ کند، باید همۀ سرمایه‌اش را صرف همان کتاب کند؛ زیرا هزینۀ چاپ کتاب سنگین است. یک ناشر می‌داند کتابش به اندازۀ دوسه‌هزار نسخه مصرف دارد؛ ولی امروز دویست تا چاپ می‌کند و توان اقتصادی کار را ندارد؛ چون هزینۀ چاپ کتاب بالا است و ترجیح می‌دهد هزینۀ آن را را در ده کتاب دیگر سرشکن کند. بحث نقدینگی هم یکی از مسائل مهم در زمینۀ نشر کتاب است.
دولت و وزارت ارشاد با هم‌فکری و هم‌دلی و تعامل با صنف می‌توانند کاری کنند تا از این شرایط فاجعه‌آمیز بیرون بیاییم.
یکی از مسائلی که در سال‌های اخیر مطرح شد و وزارت ارشاد در دولت دوازدهم وعدۀ آن را داده بود، کاهش تصدی‌گری و واگذاری امور به صنف بود که در عمل محقق نشد. در دولت سیزدهم «کاهش تصدی‌گری آشکار و پنهان نشر و سپردن بیشتر امور به بخش خصوصی» مدنظر قرار گرفته است. به نظر شما چرا وزارت ارشاد در دولت دوازدهم نتوانست این کار را انجام دهد و مدیریت جدید ارشاد چگونه و با همکاری چه مجموعه‌هایی باید به این کار اهتمام ورزد؟
در بحث کاغذ داخلی چند نکته وجود دارد. یکی اینکه ما ظرفیت‌هایی را بالفعل در کشور داریم؛ ولی از آن استفادۀ بهینه نمی‌شود و در واقع، نظارتی روی آن‌ها نیست. امروزه به‌دلیل نبود نظارت، کارخانه‌ای که باید کاغذ تولید کند، ظروف و لیوان کاغذی تولید می‌کند که از رسالت اصلی‌اش خارج است و می‌گویند تولید کاغذ برایمان به‌صرفه نیست. مطلب دیگر این است که بعضی از کارخانه‌ها خمیر کاغذ را می‌فروشند و کنترلی روی آن‌ها نیست. اگر بر تولید این کارخانه‌ها نظارت شود، آن‌ها مجبور می‌شوند پاسخ‌گو باشند. کارخانۀ کاغذ باید صرفاً کاغذ تولید کند؛ ولی از یک طرف، کسی بر این‌ها نظارت نمی‌کند. از طرف دیگر، استانداردسازی هم نیست. این‌ها سرمایه‌های ملی کشور هستند.
اگر نظارت و استانداردسازی وجود داشته باشد، تولیدکننده طبق استانداردها تولید می‌کند و اگر در کارش نقصی باشد، با نظارتی که می‌شود، مجبور به رفع آن می‌شود. این از آن مشکلاتی است که سال‌های سال است که رها شده است. وقتی در کشوری هستیم که موشک بالستیک نقطه‌زن دارد و دشمن را در صدها کیلومتر آن‌طرف‌تر در خاک خودش هدف قرار می‌دهد، چطور نمی‌توانیم یک برگه کاغذ را استاندارد تولید کنیم. در آن حوزه، اراده و کنترل و دقت وجود دارد و همه‌چیز روی اصول صحیح علمی پیش می‌رود؛ اما اینجا کار رها شده است. به نظر من یکی از کارهای وزارت ارشاد باید نظارت بر کارخانه‌های کاغذسازی باشد. باید پیگیری شود که چه دستی در کار است. آیا دست مافیاست که باعث می‌شود ما همیشه واردکنندۀ کاغذ باشیم و به استقلال در تولید کاغذ نرسیم؟ درست است که پای تحریم و مشکل واردات و ارسال پول و... در میان است؛ ولی اگر کاغذ تولید داخل باشد، این مشکلات را نداریم. کارخانه‌ها باید نظارت و به‌روز شوند. در کشور ما از سنگ آهک کاغذ تولید کردند و کتاب‌ها منتشر شد؛ ولی این کار عملاً رها شده است. طر‌ح‌ها و برنامه‌ها و خلاقیت و ابتکار وجود دارد؛ اما باید جهت‌دهی شود و بسترهایی فراهم شود تا شرایط مهیا شده و کار پیش برود. دولت باید در این قضیه دقت و نظارت و حمایت کند.
بالای ۸۵درصد کاغذ ما وارداتی است. همیشه دستمان زیر ساطور دشمن است. هر وقت اراده کنند، کاغذ می‌رسد و هر وقت اراده نکنند، کاغذ نداریم. می‌توانیم این کار را خودمان انجام دهیم و این یکی از بحث‌های ماست. ما معادن بسیار آلومینیوم در کشور داریم، مواد اولیه و دانشش را هم داریم. چرا حمایت و نظارت و بسترسازی نمی‌شود تا به عده‌ای که آمادۀ سرمایه‌گذاری هستند، مجوز داده شود؟ من دست مافیای کاغذ و زینک را در اینجا می‌بینم؛ چرا که اراده‌شان این است که ما واردکننده باشیم. ما به‌راحتی می‌توانیم زینک تولید کنیم. همۀ ملزوماتش را در کشور داریم. با این حال، باید زینک را از ترکیه و چین با قیمت گزافی وارد کنیم؛ ولی در کشور خودمان حاضر نیستیم این کار را انجام دهیم. این‌ها همه به هم مرتبط است و اگر همۀ این‌ها روی اصول پیش برود، ناشر هم روی اصول خودش کار می‌کند و مؤلف هم روی قاعدۀ خودش کار انجام دهد و مردم هم بهره می‌برند و کشور هم مستقل می‌شود. اگر اراده و تصمیم جدی باشد و کار جهادی انجام شود، در این حوزه می‌توانیم به موفقیت برسیم.
با توجه به اینکه شما دوره‌های مدیدی در مدیریت و برگزاری نمایشگاه کتاب دخیل بوده‌اید، نمایشگاه مطلوب از نظر شما چه نمایشگاهی است؟ نظرتان دربارۀ تغییر نگاه بازاری به نگاه فرهنگی که وزارت ارشاد دولت جدید مطرح کرده است، چیست؟
نمایشگاه دو وجهه دارد: یکی نمایشگاه فیزیکی، مثل نمایشگاه بین‌المللی و نمایشگاه‌های تخصصی که قبل از کرونا، انجمن‌ها برپا می‌کردند و دیگری هم نمایشگاه مجازی در شرایط کرونا. نمایشگاه باید کتاب را به نمایش بگذارد و عرضه کند و مردم با آخرین تولیدات و دستاوردهای ناشران آشنا شوند. بخشی هم مثل نمایشگاه بین‌المللی قسمت فروش داشت. نمایشگاه بین‌المللی جزو معدود نمایشگاه‌هایی در سطح دنیا بود که هم نمایش داشت، هم فروش. مثل کارنامۀ نشر و سالن یاس که مجمع ناشران انقلاب اسلامی انجام می‌داد که مختص نمایش کتاب بود. نمایشگاه مطلوب این است که از آخرین دستاوردهای علمی تولیدات کتاب مطلع شویم. این را در شرایط و محیط و فضایی بهتر برای عرضۀ بهتر کتاب و با کارشناسان بیشتر باید گسترش داد.
نمایشگاه کتاب در ایران، امتیازی منحصربه‌فرد دارد که در دنیا چنین چیزی وجود نداشته و ندارد. آمارهای مختلف، از سه‌میلیون تا پنج‌میلیون بازدید از نمایشگاه کتاب در ده روز را نشان می‌دهد که این آمار در دنیا عجیب است. عمدتاً مردم می‌آمدند و کتاب نمی‌‌خریدند و فقط نگاه می‌کردند. باید امکانات را ایجاد کنیم تا مردم با کتاب انس بگیرند و جزو ضروریات زندگی‌شان باشد.
برای بسترسازی و تبلیغات و ایجاد شرایط، مسئولان می‌توانند از طریق رسانه‌ها و صداوسیما و مطبوعات و شبکه‌های مجازی هزینه کنند و کار انجام دهند. حتی در حوزۀ سینما از کتاب هیچ استفاده‌ای نمی‌شود. در سوژه‌ای که فیلم مطرح می‌کند، قاعدتاً کتاب می‌تواند جایگاهی داشته باشد؛ اما همه‌چیز مطرح است، به‌جز کتاب؛ در حالی که در بسیاری از فیلم‌های خارجی، به این قاعده پایبند هستند. در واقع، این نوعی آموزش است که مردم در هر شرایطی که هستند، با کتاب ارتباط داشته باشند. این همان فرهنگ‌سازی است. در کشور ما هم باید چنین آموزشی وجود داشته باشد و از طریق این کانال می‌توانیم به هدفمان برسیم.
در نمایشگاه‌های مجازی تخصصی، مانند نمایشگاه کتب دانشگاهی که برگزار شد، وزارت ارشاد چه حمایتی کرد؟ مدیریت جدید وزارت ارشاد چگونه می‌تواند از این رویدادهای کتابی حمایت کند؟
بنده رئیس هیئت‌مدیرۀ انجمن ناشران کتب دانشگاهی هستم. در حال حاضر، در شرایط کرونا اولین نهادی هستیم که بحث فروش کتاب نمایشگاهی را مطرح کردیم. سال گذشته، به معاونت فرهنگی وزارت ارشاد مراجعه کردیم که در هفتۀ کتاب این کار را انجام دهیم. با تعاملی که با دوستان معاونت داشتیم، از ما خواستند که اول آن‌ها این کار را انجام دهند؛ اما متأسفانه، همراهی و حمایتشان را از ما دریغ کردند و با وجود قولی که داده بودند، مجبور شدیم بدون حمایت این وزارتخانه، نمایشگاه مجازی را برگزار کنیم. ما دو کار انجام دادیم؛ یکی اینکه با وزارت بهداشت و درمان تفاهم‌نامه امضا کردیم و نمایشگاه خوبی برای کتب پزشکی برگزار کردیم. استقبال خوبی از این نمایشگاه برای تجهیز کتابخانه‌ها و استفادۀ دانشجوها شد و نتیجۀ مثبتی داشت. دیگر اینکه بدون همراهی وزارت ارشاد، برخلاف قول حمایتی که داده بود، نمایشگاه را برگزار کردیم.
شرایط و امکانات هست؛ حتی نمایشگاهی که وزارت ارشاد برگزار کرد، نمایشگاه خوبی بود؛ اما ایرادهای زیادی داشت. باید با آن تجربیات در این شرایط کرونایی نمایشگاه را برگزار کرد و شرایط و انگیزۀ خوبی را برای مردم به وجود آورد. مردم به نمایشگاه کتاب خیلی رغبت نشان می‌دهند.
اگر آقای دکتر اسماعیلی بخواهند، ما حاضریم تجربه‌های حوزۀ دولتی و غیردولتی را در اختیارشان بگذاریم. از شرایط کرونا که تهدیدی برای جامعه‌مان است، به‌عنوان فرصت استفاده و نمایشگاه مجازی را اجرا کردیم و بسیار راضی هستیم. در اولین دیدار با وزیر ارشاد، بحث نمایشگاه مجازی در هفتۀ کتاب را مطرح خواهیم کرد. امیدوارم با اراده‌ای که از ایشان سراغ داریم، حمایت کنند و بخش خصوصی که انجمن‌ها هستند، نمایشگاه خوبی را برگزار کنند. ان‌شاءالله با وزارتخانه همراهی خواهیم کرد تا این تهدید را به فرصت تبدیل کنیم. با وزارت ارشاد که متولی فرهنگ است، در دو حوزۀ خصوصی و دولتی، آمادۀ همکاری و همراهی هستیم.