یادداشت مریم رحیمی‌پور
برای بچه‌هایی که حداقل بیست سال بعد به دنیا آمدند
یادداشت مریم رحیمی‌پور برای مجلۀ شیرازۀ کتاب: آنچه بچه‌ها در بزرگ‌سالی خواهند شد، ارتباط پررنگی دارد با آنچه در کودکی و نوجوانی دیده و شنیده‌اند. یکی از این دیده‌ها و شنیده‌ها، قصه‌ها هستند. ادبیات با دسته‌بندی گروه‌های سنی خاص در عصر جدید وارد زندگی بشر شده است. پیش از این در ادبیات کهن، داستان‌ها و حکایت‌هایی مخصوص کودکان وجود داشته است؛ اما اینکه ادبیات بر اساس مخاطب و گروه‌های سنی مختلف دسته‌بندی شود، تقریباً مدرن است. به همین شیوه هم ادبیات مدرن ایران، به‌تدریج وارد حوزۀ تولید داستان‌هایی مخصوص کودکان و نوجوان شد.
پیش از انقلاب اسلامی، ادبیات مخصوص کودکان سه مسیر را دنبال می‌کرد: 1. ادبیات وابسته به حکومت که بیشتر بر محوریت ترجمه و ترویج داستان‌های کهن بود. این آثار در تقابل با ادبیات سیاسی بودند؛ 2. ادبیات چپ و کارگری مبتنی بر تفکر مارکسیستی بود. مضمون اغلب این داستان‌ها را اختلاف طبقاتی، نفی مالکیت شخصی و مبارزۀ طبقه کارگر با طبقۀ ستمگر سرمایه‌دار تشکیل می‌داد؛ 3. آثار هنرمندان انقلابی بود که مضامین مدنظر خودشان را با استفاده از داستان‌های تمثیلی و... به مخاطب کودک و نوجوان عرضه می‌کردند. پس از انقلاب اسلامی، مسیر سوم با جدیت بیشتری دنبال شد و موضوعات این حوزه گسترش پیدا کرد. یکی از موضوعات اصلی این مسیر، مسئلۀ جنگ تحمیلی و دفاع مقدس بود.
در همان سال‌های وقوع جنگ، برخی اعتقاد داشتند که مفهوم جنگ با توجه به خشونت و تلخی که در بطن دارد، نباید وارد حوزۀ ادبیات کودک و نوجوان شود؛ اما برخی دیگر معتقد بودند ادبیات وظیفه دارد از این وقایع ناخوشایند تصویری بسازد که موجب شرف و عزت و سربلندی شود. چنین تصویری در ادبیات کهن ما نیز بی‌سابقه نبوده است. داستان‌های حماسی کهن ایران با وجود مضامین جنگی، محتوایی شورانگیز و امیدآفرین داشتند و با همین شیوه، ادبیات دفاع مقدسِ مخصوص کودک و نوجوانان در ایران متولد شد.
نویسندگان در این حوزه به موضوعات مختلفی می‌پرداختند. گاهی، وارد خود میدان جنگ می‌شدند و ماجراهای مربوط به رزمندگان را به داستان تبدیل می‌کردند. از میان کتاب‌های کودک و نوجوان موجود در بازار، آثار زیادی با این مضمون می‌شود نام برد؛ مانند رفاقت به سبک تانک، گردان قاطرچی‌ها و کودکستان آقا مرسل که داوود امیریان آن‌ها را نگاشته، یا دیدم که جانم می‌رود و نامزد خوشگل من به قلم حمید داوودآبادی، یا داستان‌های شهر جنگی اثر حبیب احمدزاده. ویژگی آثار این نویسندگان این است که خود در دوران نوجوانی در جبهه حاضر بوده‌اند؛ به این ترتیب، داستان‌های آن‌ها تصویری واقعی از یک نوجوان حاضر در جنگ را به مخاطب ارائه می‌کند. تصویری که روایت می‌شود، واقعی است و احساسات شخصیت نوجوان هم طبیعی و باورپذیر است.
گاهی، نویسندگان از جبهۀ نبرد دور می‌شدند و داستان شهرهای جنگی، بمباران شهرها، کمک‌های مردمی و... را روایت می‌کردند. مجموعۀ «قصه‌های شهرهای جنگی» یکی از نمونه‌های این آثار است؛ مجموعه‌کتابی که در جلدهایی کوتاه، هر بار داستان یک شهر جنگی را از زبان خود آن شهر روایت می‌کند. همین‌طور رمان تفنگ بادی اثر محسن محمدی نیز رمانی نوجوانانه است که ماجرایی از بمباران شهر اراک را روایت می‌کند. از این دست داستان‌ها که حال‌وهوای کشور را در سال‌های دهۀ شصت به تصویر می‌کشند، نمونه‌های مختلفی وجود دارد.
علاوه بر این، بیشتر کتاب‌های خاطرات دفاع مقدس نیز می‌توانند مناسب نوجوانان باشند. این آثار اگر پیچیدگی داستانی زیادی نداشته باشند یا خشونت جنگ را آن‌قدر عریان به تصویر نکشند که موجب ناراحتی خاطر مخاطب نوجوان شود، برای این گروه سنی هم مناسب هستند؛ خصوصاً اگر راوی در زمان حادثه نوجوان بوده باشد؛ مانند مجموعه‌کتاب «ازمعراج برگشتگان» حمید داوودآبادی، یا آثاری مانند آن بیست‌وسه نفر، اردوگاه اطفال و من زنده‌ام. نکتۀ شایان توجه این آثار این است که چون نویسندگان خود در سن‌وسال نوجوانی بوده‌اند، خاطرات آن‌ها نیز برای نوجوانان جذاب و درک‌شدنی است.
فرهاد حسن‌زاده نیز آثار داستانی مختلفی در این حوزه دارد. او که متولد آبادان است، اغلب در رمان‌هایش شخصیت‌های نوجوان آبادانی را به تصویر می‌کشد که در زمان جنگ تحمیلی، زودتر از بچه‌های هم‌سن‌وسالشان قد کشیده‌اند. رمان هستی و مهمان مهتاب نیز همین ویژگی‌ها را دارد. علاوه بر آن، رمان‌هایی مانند پسران گل، شطرنج با ماشین قیامت، نه آبی نه خاکی و... از آثار مناسب برای نوجوانان است.
علاوه بر داستان، در حوزۀ شعر هم تولیداتی با موضوع دفاع مقدس برای کودکان و نوجوانان وجود دارد؛ مانند پاتک به لحظه‌ها از ناصر کشاورز، در حضور لاله‌ها از قیصر امین‌پور یا گل، آینه، قرآن از افشین علاء.
نسل آیندۀ ایران حداقل بیست سال پس از پایان جنگ به دنیا آمده‌اند. این نسل احتمالاً مواجهۀ مستقیم کمتری با رزمندگان آن دوران و خاطرات آن‌ها داشته باشد. آنچه روایت شورانگیز دفاع مقدس را طی اعصار مختلف برای نسل‌های جدید زنده نگه می‌دارد، تنها و تنها ادبیات است. تا به امروز، در زمینۀ جمع‌آوری خاطرات دفاع مقدس تا حد زیادی خوب عمل شده است؛ اما گام بعدی، تبدیل این خاطرات به داستان‌هایی مخصوص گروه‌های سنی مختلف است؛ داستان‌هایی که این حادثۀ بزرگ را تا همیشه در ذهن آن‌ها ماندگار کند.