تربیت دینی در وضعیت نشر امروز

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی مجمع ناشران انقلاب اسلامی، نشست تخصصی «آسیب‌شناسی وضعیت نشر در تربیت دینی»، شنبه 29اردیبهشت 1403 با حضور دکتر رضا محمدی، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی، دکتر مهدی زارع، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، دکتر محمد قربانعلی، استاد دانشگاه فرهنگیان و علی حنیف‌زاده، پژوهشگر و کارشناس فرهنگ، در سالن یاس سی‌وپنجمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران برگزار شد.

علی حنیف‌زاده با اشاره به اینکه عنوان تربیت دینی کلیدواژه‌ای پربسامد است و هر کس در جامعه با آن مواجهه‌ای دارد بیان کرد: لازم است این مفهوم و وضعیت موجود آن با توجه به آمارها بررسی شود؛ ولی آماری در این‌باره موجود نیست. ما عناوین متعددی کتاب در این حوزه داریم؛ اما در حوزه‌هایی چون نقش ادبیات در تعلیم و تربیت، اقتصاد و تعلیم و تربیت دینی، حقوق تربیتی و... در این بحث مورد غفلت واقع شده‌اند.

تربیت دینی با آموزش دین متفاوت است

رضا محمدی، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی، با طرح این موضوع که اگر در حوزه نشر کتاب‌های تربیت دینی دو بخش فرم و محتوا داشته باشیم، درخصوص محتوا می‌توان گفت: اساسا پروژه تربیت دینی در کشور ما یا شکست خورده یا منحرف شده است. حتی آب را که مایه حیات است اگر بیش از اندازه به کسی بنوشانیم، برنمی‌تابد. اکنون به‌نظر می‌رسد ما نسل جدید را با آب حیات کشته‌ایم. این آمار که می‌گوید 60درصد از افراد جامعه اهل نماز نیستند، آماری محافظه‌کارانه است. آیا این موضوع، نتیجه تربیت دینی بوده است؟ ما زمان زیادی برای تربیت دینی داشته‌ایم. ولی آسیب بزرگ این است که قبل از بررسی محتوای تربیت دینی، بررسی فهم دینی مورد مورد غفلت واقع شده و فهم دینی اشتباه منجر به تربیت و نشر تربیت دینی اشتباه شده است.

محمدی افزود: ما اکنون دین را به قانونی الزامی و اجباری که دستمایه تربیت ایدئولوژیک‌شده تبدیل کرده‌ایم و با همین کار باعث انحرافاتی شده‌ایم. باید دید آیا متعلقات دینی ما همان باورهای دینی هستند؟ ما باورهای دینی را رشد می‌دهیم؛ اما آیا تربیت دینی همان آموزش دین است؟ باید گفت آموزش بخشی کوچک از این حوزه است. تربیت دینی، تحقق صفات و فضایل الهی در انسان به‌معنای موجودی فاضل، کریم، عادل، بخشنده و صلح‌طلب است و اگر نشر را یکی از لوازم چنین تربیتی بدانیم، باید شیوه اثرگذاری آن را هم مورد توجه قرار دهیم. اکنون تاثیر کتاب در تربیت، کمتر از 20درصد است. ما شاهد بودیم که سالیان سال در کتاب‌های دینی، مناسک، احکام و معارفی برای استدلال دینی و دفاع از دین نوشته‌اند؛ اما دانش‌آموزان می‌توانند استدلال دینی را بیاموزند و دین‌دار نباشند. در فهم و آموزش کتاب‌های دینی باید فهم آن مورد نظر باشد. بسیاری از کتاب‌ها بدون برچسب دینی، اثربخشی دینی بسیاری دارند.

انتظارمان از کتاب چیست؟

محمدی با اشاره به اینکه تقسیم‌بندی کتاب‌های تربیت دینی نیز خوب و درست صورت نگرفته گفت: نوعی بی‌سوادی گسترده بر حوزه تربیت دینی حاکم است که باید رفع شود. باید تفکیکی بین کتاب‌ها در حوزه‌های قرآنی داشته باشیم تا توقع و انتظار از کتاب معلوم شود. پیش از هر چیز باید کتاب‌های دین‌شناسی را در یک رده، کتاب‌هایی را که وظیفه آنان گزارش‌هایی از تربیت دینی در نظام سنتی یا دوره معاصر است در یک رده و کتاب‌هایی را که نظریه‌پردازی‌هایی درباره اندیشه بزرگان دین دارند در یک رده قرار دهیم. کتاب‌هایی که وظیفه آنان پروراندن دینداری مخاطب در سنین گوناگون هستند نیز باید دسته‌ای جدا داشته باشند. ما در حوزه نشر باید فراتر از چاپ کتاب برویم. باید به برجسته‌سازی، معرفی کتاب و چرخه نشر و مطالعه به‌خوبی توجه کرد.

محمدی درباره ویژگی کتاب‌هایی که از آنان توقع تربیت دینی داریم بیان کرد: بخش مهمی از این کتاب‌ها پاسخ به شبهات جوانان است. ما موظفیم ذهن سوال‌انگیز جوان و نوجوان را به رسمیت شناخته و به آن پاسخ دهیم. باید بدانیم که با پرسش‌گری جوانان چگونه مواجه شویم و با نسل جدید مراوده داشته باشیم.

وی برای ظاهر کتاب نیز ویژگی‌هایی قائل شد و گفت: برای کتاب‌خوان شدن متربی، ابتدا باید کتابی به او داد که حداقل وزن آن را بتواند تحمل کند و گرافیک کتاب متناسب با محتوای آن به‌نظرش جذاب باشد.

او افزود: در تربیت دینی باید انسانی دیندار نیز راهنمای راه تربیت باشد. از آیت‌الله جوادی‌آملی نقل شده مومن به‌معنای امنیت‌یافته امنیت‌بخش است. اگر در جایی مومنی را یافتیم، باید بدانیم اوست که کتابی خواندنی است.

چندرسانه‌ای باید در خدمت نشر قرار گیرد

در ادامه نشست، مهدی زارع، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، بیان کرد: چالش‌های موجود در کتاب‌های تربیت دینی از چند بعد قابل بررسی هستند. یکی از این ابعاد ایجاد انگیزه برای تولیدکننده است. تولید کتاب و محتوا کار هر کس نیست. نیروهایی که در تولید کتاب‌های دینی اراده و انگیزه دارند باید هدایت و حمایت شوند و این امر نیازمند به‌کارگیری اصول طراحی آموزشی، اصول بازاریابی و مباحث فنی است. زحمات تولیدکننده نباید به‌دلیل کم‌کاری در حوزه‌های گوناگون بر باد برود. مخاطب را باید با شیوه‌های مختلفی چون دسترسی به کتاب اشتراکی، کتاب الکترونیکی و... نگه داشت. همچنین عواملی مانند توضیح، تبلیغ، بازاریابی و قیمت از جمله عوامل مثبت یا منفی بودن اقبال به کتاب هستند. لازم است از فضای چندرسانه‌ای مانند تولید پادکست، فیلم و... نیز بهره درست گرفته شود علاوه‌بر تمام این‌ها، برای ارائه یک محتوا به مخاطب خاص باید به ویژگی های او نیز دقت کرد تا اصول اقناعی برای او رعایت شود.

حمایت با دولت، اجرا با بخش خصوصی

زارع درباره وظیفه حاکمیت در تولید کار باکیفیت بیان کرد: زحمات زیادی برای این موضوع کشیده شده؛ ولی سیاست‌های موثر باید متداوم باشند و خط مشی‌گذاری و ارزشیابی با شاخص‌های عینی و پیوسته انجام شود. در بخش کیفی هم لازم است حلقه‌های تعاملی بین ناشر و مولف مرتب بررسی شود؛ زیرا مدیرانی که مدام با یکدیگر در تعامل هستند بهتر هم تصمیم می‌گیرند. همچنین اکنون بحثی با عنوان اقتصاد نشر داریم. یک کار چندرسانه‌ای برای تولیدکننده بسیار پرهزینه و حمایت از او با برگزاری حلقه‌های ارتباطی معرفت و آموزش همراه با ایجاد استار‌آپ‌های گوناگون، از وظایف حمایتی دولت است.

وی با طرح لزوم برداشته شدن تصدی‌گری و حمایت پژوهشگر گفت: حاکمیت باید از طرح اولیه حمایت و در نهایت اجرای طرح را به بخش خصوصی واگذار کند. نگاه به مسئله نشر تربیت دینی دیگر نگاه سنتی یک‌طرفه که تنها دغدغه انتقال مفاهیم داشت نیست. اکنون در تکنولوژی آموزشی، مسائل مهمی درباره محتوا و شیوه نگارش متن با نگاه سازندگی مطرح شده که پرسش‌ها را نیز مورد توجه قرار می‌دهد.

او افزود: نگاه آرمان‌گرایانه خوب است ولی باید دید کدام نگاه باید دنبال شود تا به چشم‌اندازهای مورد نظر رسید. باید دید چگونه می‌توان مقتضیات زمان را در جلد جذاب، محتوای خلاقانه و زبان مناسب بیان کرد. امروز متعلقات کتاب مانند کلیپ معرفی، لینک ارتباطی، پادکست همراه و... از خود آن مهم‌تر است. مخاطب باید بداند به قدرت انتخاب او توجه می‌شود.

باید تئوری‌ها را پیاده کرد

محمد قربانعلی نیز دراین‌باره بیان کرد: اینکه چگونه می‌توانیم تئوری‌های‌مان را اجرا کنیم بسیار بااهمیت است. ما به‌هر حال افرادی را به‌عنوان افراد تربیت‌شده دینی می‌شناسیم؛ اما به اینکه آنان برای رسیدن به این تربیت از چه کانالی گذشته‌اند بی‌توجه بوده‌ایم. به‌همین دلیل لازم است سراغ تجربه‌نگاری به‌خصوص در زمینه مدرسه به‌عنوان عامل مهم تربیتی برویم. ما آموزش و تربیت دینی داریم. تجربه می‌گوید هر آموزش دینی را نمی‌توان تربیت دینی دانست.

او با اشاره به نقش معلم راهنما در مدرسه، به عنوان فردی که مدیریت جمعی از دانش‌آموزان را بر عهده دارد و در تربیت آنان نقش پدر نیابتی ایفا می‌کند تاکید کرد: باید در کنار مباحث تئوری به تجربیات، به‌ویژه تجربیات منفی نیز توجه داشت. ما باید به فرهنگ ثبت و ضبط برسیم؛ زیرا تجمیع دانش باعث پیشرفت و رسیدن به وضعیت مطلوب می‌شود.